اینک آزربایجان برنامه هفتگی از تلویزیون آرازنیوز (در معرفی تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و هنر معاصر آزربایجان) پژوهش و تدوین: علی اصغر حقدار

برنامه سوم: خان نشین های آزربایجان- اواخر دوره افشاریه

با مرگ نادرشاه افشار، حکمرانی بازماندگان صفویه هم در آزربایجان به پایان رسید و دوره خان نشین های محلی آغاز می شود؛ این زمان، دوره ای است که نخستین برخوردهای دنیای مدرن در منطقه به وجود می آید و آزربایجان با دو چهره ابزاری و عقلانی مدرنیته ، مواجه می شود.

تاریخ نگاران، آزربایجان را یکی از ایلات های دوران صفویه آورده اند که از استقلال نسبی و مرکزیت قابل توجهی برخوردار بود؛ چرا که تأسیس سلسله صفوی در تبریز رخ داد  به سالیانی دراز این منطقه محل جنگ با همسایگان عثمانی و ازبک بوده است؛ در روزگاران افشاریه، دشمن دیگری که چشم در تصاحب و تجاوز به آزربایجان داشت، در مملکت روسیه شکل گرفت و بخش شمالی و به مواقعی بخش جنوبی آزربایجان مورد تاخت و تاز نظامیان تزار قرار گرفت .

نادرشاه بعد از «تجمع دشت مغان» که در 1736 میلادی برای رسمیت حکمرانی اش برقرار شد، انسجامی سیاسی به آزربایجان داد و همان طور که اشاره شد، با مرگ وی و رو به ضعف نهادن حکمرانی آخرین بازمانده صفویان، دوره سیاسی دیگری که اداره محلی خانات در آزربایجان بود، آغاز شد.

میرزا مهدی خان استرآبادی در «جهانگشای نادری»، حدود جغرافیای سیاسی آزربایجان را در این دوران نوشته است؛ وی با اشاره به فرمان نادرشاه افشار می نویسد «... سپهسالاری و اختیار کل ممالک آذربایجان را به ظهیرالدوله ابراهیم خان برادر والاگهر عنایت و مقرر داشتند که تمامی بیگلربیگیان و حکام ولایت آذربایجان از حد قپلان کوه الی  آرپه چای و منتهای داغستان و گرجستان تابع امر و نهی او باشند.» با این فرمان چهار بیگلربیگی آذربایجان دوران صفویه، یک پارچه می شود.

نخستین خان نشین های  آزربایجان  هم زمان با سال های آخر حیات نادرشاه در شهرهای تبریز، اورمیه، اردبیل، قوبا و باکو به وجود آمدند؛ علاوه بر این خان نشین ها در شهرهای سلطان نشین های ایلی سو، شمش الدین هم بودند و 5 ملک نشین هم در منطقه بودند. همان زمان خان نشین های شکی با حکمرانی حاج چلبی و قره باغ با ریاست پناه علی را هم داریم. خان های آزربایجان با حکومت های تزاری و عثمانی دارای روابط سیاسی و تجاری بودند و به صورت خودمختار عمل می کردند. بعضی زمان ها هم میان این حکمرانان جنگی پیش می آمد. سفیرانی از دو طرف اعزام می شد و قرارداد صلحی بسته می شد.

خان نشین های آزربایجان در قرن هیجده میلادی از نظر اقتصادی، مبتنی بر کشاورزی و تجارت بودند؛ پیشه وری هم در سرزمین آزربایجان رواج داشت؛ محصولات آزربایجان در آن دوران بیشتر حریربافی، زرگری، قالی بافی و مصنوعات چرمی بودند که هم در داخل خان نشین ها مبادله می شدند و هم به خارج صادر می شدند. ضرب سکه هم در خان نشین ها رواج داشت. ضرابخانه هایی در نخجوان، تبریز، گنجه، پناه آباد، شماخی و باکو ایجاد شده بود.

شرایط فرهنگی خان نشین های آزربایجان ریشه در فرهنگ بومی ترکان داشت؛ ولی ودادی و پناه واقف از معروف ترین شاعران ترکی سرای آن دوران بشمار می روند. موسیقی ترکی با گسترش آلاتی چون ساز، کمانچه، ناغارا و... با حمایت خان های محلی مورد توجه بود. معماری هم با سبک محلی در همان زمانه، تکامل یافته است. دربارهای آزربایجانی در تبریز، شوشا، باکو به معماری قابل توجه مزین بوده و در آن دربارها، مجالس موسیقی برپا می شده است.

بعد از آن و پشت سر گذاشتن دوران آشفته زندیه، حکومت ترکان قاجار در آذربایجان اواخر قرن 18 میلادی ایجاد می شود و در همین دوران، تجزیه سرزمینی آذربایجان در جنگ های روسیه(قراردادهای گلستان در 13 اکتبر 1813 و ترکمنچای در 10 فوریه 1828) را شاهدیم. از این تاریخ، آذربایجان میان تزارها و قاجارها از هم در قراردادهای سیاسی جدا می شوند. جمهوری آذربایجان(28 مه 1918- 27 نیسان 1920) را محمد امین رسولزاده اعلام می کند.

همان طور که اشاره شد، با ضعیف شدن امپراطورى صفوى و دور شدن پایتخت از آذربایجان زمینه ایجاد حکومت هاى مستقل در شهرهاى آذربایجان با عنوان « خانات آذربایجان » فراهم شد. با قدرت گرفتن ترکان قاجار زمینه وحدت سیاسى ، فرهنگى و اقتصادى آذربایجان تأمین شد. سلاطین قاجاریه براى تأکید بر اهمیت آذربایجان، ولیعهدها را به حکمرانى آذربایجان مى فرستادند. پس از جنگ هاى فراوان بین عباس میرزا حکمران آذربایجان و روس ها در سال هاى 1813 و 1828 م طى دو عهدنامه " گلستان و ترکمن چای" آذربایجان شمال ارس از ترکیب وطن جدا شد و از اواسط قرن نوزدهم در دو سوى ارس از دو مسیر جداگانه به پیشرفت خود ادامه دادند.

آذربایجان در دوره قاجاریه با روسیه و عثمانى ارتباط مستقیم داشت و بسیارى از اولین هاى ایران امروزین مانند اولین چاپخانه، اولین مجله علمى، اولین مدرسه به سبک نوین و غیره از افتخارات آذربایجانیان مى باشد. مشروطیت را نیز آذربایجان به سایر ملل ایران هدیه داد.

آذربایجان در تقسیمات کشوری ایران ابتدا به دو استان و سپس سه و چهار استان تقسیم می شود. با فروپاشی شوروی سوسیالیستی، جمهوری آذربایجان در 1992 میلادی در قسمت شمالی رود آراز تشکیل می شود.