اینک آزربایجان برنامه هفتگی از تلویزیون آرازنیوز (در معرفی تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و هنر معاصر آزربایجان) پژوهش و تدوین: علی اصغر حقدار

برنامه اول– در معنای آذربایجان، آزربایجان

در کتاب برهان قاطع، ذیل واژه‌ آذربایجان می خوانیم:«گویند وقتی که آغوز (اغوز) آن ولایت را گرفت، صحرا و مرغزار اوجان که یکی از محله‌های ولایت آذربایجان است، او را خوش آمد و فرمود که هر یک از مردم او یک دامن خاک بیاوردند و بریختند، پشته‌ عظیمی به هم رسید، نام آن پشته را آذربایگان کرده و آن گاه آذربایگان را معنا می‌کند چه آذر به لغت ترکی به معنی بلند است و بایگان به معنی بزرگان و محتشمان.»

در منابع تاریخی، منطقه آزربایجان در ادوار مختلف تاریخی به نام های گوناگون ثبت شده است؛ اسامی نظیر: سرزمین قوتتی ها، هوری ها، سایبیرها، آذها، ماننا، ماد، آلبان ، آذربایگان وآذربایجان. اسم امروزی آذربایجان معرب آذربایگان است که از اواخر قرن سوم قبل از میلاد تا زمان اشغال توسط اعراب بدان نام خوانده می شود.

به تحقیق عده ای از تورک شناسان در حوزه زبان شناسی آذربایگان کلمه ای ترکی است واز "آذ+ار+بای+گان یا قان معرب شده جان"، تشکیل شده است:

ـ "آذ یا آس" نام قومی ازترك های قدیم ساکن درآذربایجان بوده که درسنگ نوشته های "اورخون ـ یئنی سئی" از آنان نام برده شده است. بارتولد به وابستگی آذها با قبایل تورکوش که درمنابع آشوری بارها به آن ها اشاره شده است، را محتمل می داند.

ـ "ار" دارای منشاء ترکی بوده و به معنی جوانمرد،فرد و انسان نیک ذات است. این واژه به صورت پسوند به واژه های دیگر چسبیده و نام قبایل را در فرهنگ ترکی به وجود می آورد. نظیر: آوارـخازار یا خزرـ قاجار یا قجر و... آزر یا آذر به معنی قوم و قبیله ای است که در طی تاریخ با تغییراتی به "هازرـخازرـخزر"تبدیل شده است.

-"بای" یا" بهی" یا "بیک ــبیگ" به معنی غنی، حاکم، رئیس و... ازطرفی "بایماق" درترکی قدیم به معنی تکامل وپیشرفت است.

- "گان" در زبان ترکی با تغییرات آوایی به "قان" (و در زبان عرب به جان) تبدیل شده و دارای معانی چون پدر، خاقان و ... است."قان" در ترکی علامت فاعلی با تأکید و مبالغه است(چالیشقان) و بایقان یعنی به معنای تکامل یافته و بسیار پیشرفته است.

بنابراین "آذربایگان" به معنی "پدر توانگر انسان آذ یا آسی" و به بیانی دیگر "پدر توانگر مبارک" و آذی هایی که بسیار پیشرفته هستند"،است.

در خط و زبان تورکی معاصر حرف و صدای “ذ” (ذال معجمه) وجود ندارد.عده ای بدین سبب و نیز به منظور تاکید بر ریشه شناسی تورکی نام آذربایجان و هویت تورکی اش،بر نگارش این نام به شکل “آزربایجان” تاکید دارند.

به عبارت دیگر حرف اول این نام به تورکی که در آن صدای ” آ ” ممدود و یا بلند وجود ندارد، با الف کوتاه، و به فارسی که دارای صدای الف کوتاه نیست، با ” آ ” ی بلند و یا ممدود ادا می شود. در زبان تورکی تلفظ صدای فتحه در میان سه الف کوتاه در نام “آذربایجان” به لحاظ قانون هماهنگی اصوات ثقیل است.

از این رو این نام در آزربایجان شمالی گاها به شکل آزیربایجان” و در ترکیه به شکل ” آزاربایجان” و یا آزئربئیجان” تلفظ می شود. تبدیل آزر به آزار(مانند ساوار،قاجار،آوشار،تاتار،ماجار،بلغار) و یا به آزیر (مانند ساییر،یازیر) در نام اقوام به لحاظ فونتیک زبان تورکی پدیده ای قانونمند و مسبوق به سابقه تاریخی است.

همان گونه که اشاره شد نگارش هر دو فرم (آذربایجان – با ذال معجمه - و آزربایجان – با حرف «را» نقطه دار) صحیح است و به دلیل عدم وجود ” ذال معجمه” در نگارش تورکی ،این واژه به شکل آزربایجان نگاشته می شود و اما در نگارش فارسی به شکل آذربایجان صحیح است. همین اختلاف در نگارش، بین دو زبان عربی و فارسی نیز وجود دارد (گوهر-جوهر) – (پارس-فارس) که در نمونه اولی در زبان عربی حرف “جیم” را جایگزین “گاف” کرده و در دومی حرف ” ف ” را جایگزین حرف “پ” نموده است.

نکته دیگر این که کدام پیشوند” آذر یا آزر “را به کار ببریم شاید چندان اهمیتی نداشته باشد، چرا که آن چه مهم به نظر می رسد پسوندی است که در انتهای این دو نگارش قرار گرفته و به آن ها هویت می بخشد. “آذربایجان” ” ذال معجمه– با «را» نقطه دار، یا “آزربایجان” هر دو از یک هویت، مکان و ملت حکایت دارد و بیان آن به هر دو صورت نشان از تاریخی به بلندای چندین هزارساله این سرزمین و ملتش دارد.