اینک آزربایجان برنامه هفتگی از تلویزیون آرازنیوز (در معرفی تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و هنر معاصر آزربایجان) پژوهش و تدوین: علی اصغر حقدار

برنامه دوم- جغرافیای تاریخی آزربایجان

تاریخ مدنی و هویتی سرزمین آذربایجان با نژاد و ایل های التصاقی زبانی چون سومرها، ساویرها، قوتتی ها، اورارتوها، ماننا ها، ساکاها، کنگرها، مادها، اوغوزها، قبچاق ها و...مربوط است.

حدود و مرزهای جغرافیایی آذربایجان طبق اسناد باقی مانده آشوری، ایلامی، بابلی و...از جنوب کوه های قفقاز تا سرزمین کاسسی ها(کرمانشاه و لرستان امروزی) بوده است. یعنی در داخل ایران امروزی علاوه بر مناطق ترک نشین کنونی استان های آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، قزوین، همدان، قسمت هایی از استان های مرکزی و گیلان و... کل استان کردستان و قسمت های بزرگی از استان های کرمانشاه و لرستان نیز جزو آذربایجان بوده است.

دیاکونوف در کتاب «تاریخ ماد» بر این نظر است که سرزمین تحت حاکمیت آتروپات زمان حمله اسکندر کبیرمنطبق با مرزهای دولت ماننا بود و این سرزمین بعدها آذربایگان نامیده شد.

در منابع قدیمی عربی نظیر «دربندنامه»، حدود جغرافیایی آذربایجان از شهر دربند در داغستان امروزی تا جنوب استان همدان امروزی آورده شده است.

همین محدوده جغرافیایی در دوران خلفای اموی و عباسی تحت نام «مملکت آذربایجان» تحت فرمانروایی یک حاکم عرب اداره می شد. بلعمی در «تاریخنامه طبری» در مورد حدود آذربایجان می‌نویسد: «اول حد از همدان گیرند تا به ابهر و زنگان بیرون شوند و آخرش به دربند خزران و بدین میانه، هر چه شهرها است همه را آذربایگان خوانند ...راه‌ها به آخر آذربایگان كه از آن جمله بلاد خزران شوند، گروهی برخشك و گروهی از دریا، كه از هر راهی دربند خوانند و به تازی باب گویند.»

محمود کاشغری نیز در «دیوان لغات الترک» مرزهای آذربایجان را از قم تا دربند ذکر کرده است. در نقشه ای كه شریف ادریسی جغرافی‌دان و نقشه نگار مراكشی در حدود سال 549 ق كشیده است و كنراد مولر آلمانی در سال 1928 با الفبای لاتین آن را منتشر نموده است، اراضی میان كوه‌های قفقاز و كررا –شروان– "‌آدری آذربایجان"(آذربایجان پسین ویاعقبی) واراضی بین رودهای ارس وكررا "‌بقیه آردی آذربایجان" وآذربایجان كنونی ایران را (‌بلاد آذربایجان) نامیده است.

«اوضاع سیاسی ولایت آذربایجان» که پولونیک بورناسیور در 1793 نوشته و از اولین آثار تحقیقی جدید در مورد حدود جغرافیایی آذربایجان است، می نویسد:«در وضعیت امروزی اراضی آذربایجان، از شمال که شروع کنیم به گرجستان چسبیده و در آن جا مناطق Kartli و kaxetiya را دارد، در سمت مشرق به دریای خزر و ولایت گیلان ختم می شود و در مسافتی نیم روزه از آن جا به عراق عجم در جنوب همدان ختم می شود از طرف مغرب با عثمانی هم مرز است.

فؤاد کوپریلی نیز از مرکزیت آذربایجان برای کشوری ترک و از نقش محوری فرهنگ اوغوزی سخن گفته است؛ وی در کتاب «صوفیان نخستین در ادبیات ترک» می نویسد:«... برخی از این ترکمنان اوغوز که از آغاز سده چهارم به محدوده اسلام وارد شده بودند، در اواخر سده چهارم در حوالی بخارا فرود آمدند. خاندان سلجوقی که از میان آنان سر برآورده بود، در آسیا حکومتی مقتدر تشکیل دادند و در زمان سلطنت آنان با مهاجرت همین اوغوزها آسیای صغیر و آذربایجان شدیدا ترک زبان شدند.»

در منابع تاریخی و برخی از تحقیقات ترک شناسی جدید از حضور کهن تر اقوام ترک در آذربایجان سخن به میان آمده است؛ محمدتقی زهتابی در کتاب «تاریخ دیرین ترکان ایران» این حضور را به پروترک ها در حدود هزاره های پیش از میلاد در بین النهرین و آسیای مرکزی می کشاند. در تجارب الامم نیز از ورود حدود 50 هزار نفر از ترکان خزر به آذربایجان با درخواست گوک ترک ها و موافقت خسرو انوشیروان، خبر داده شده است. کوچ قبایلی از ترکان اطراف رودخانه بارلیق- تولا- ئوتوکن و آمیزش با قبایل آذ- اوز که از ترکان اوغوز منطقه آذربایجان بودند، این منطقه را در طول تاریخ به کشور ترکان تبدیل کرده است.

اما تاریخ سیاسی ترکان اوغوز در آذربایجان با ساتراپ/دولت آتروپات در400 قبل از میلاد آغاز می شود که شهر تخت سلیمان در نزدیکی تبریز به پایتختی آتروپاتن برگزیده شد. ورود و سکونت قبایل سابیرها و کوشانی ها از اتحاد قبیله ای هون ها در آذربایجان را در اوایل قرن دوم میلادی می دانیم. هم چنین اشغال آذربایجان در 639 میلادی توسط اعراب انجام می گیرد.

در برابر هجوم اعراب، تحرکات بابک و خرمدینان اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم میلادی و کشته شدن بابک در تاریخ آذربایجان از اهمیت بسزایی برای فعالیت های ملی برخوردار است. حکمرانی ساجیان در آذربایجان در 879 میلادی است و بعد از حکمرانی سالاری ها، حکمرانی روادیان در 981 میلادی، حکمرانی شدادی ها در 971 میلادی را داریم تا این که سلجوقیان در آذربایجان به 1028 میلادی امپراتوری خود را بنیان می گذارند.

تسلط خوارزمشاهیان به آذربایجان در حدود 1157 میلادی انجام گرفته و دولت ائلدنیزها و اتابکان آن ها در 1136 میلادی به بعد در آذربایجان برپا بوده است. سقوط دولت خوارزمشاهیان توسط چنگیزخان به 1220 میلادی، تصرف آذربایجان توسط هلاکوخان در 1285 میلادی را در پی داشته و سپس تیموریان در آذربایجان در اواخر قرن 14 میلادی، شیروانشاهان در آذربایجان در 1405 میلادی، سیر تاریخی را به دولت اوغوزان قاراقویونلوها و آق قویونلوها در آذربایجان می کشاند؛ بعد از آن ها، صفویان در 1508 میلادی دومین امپراتوری ترکان را در آذربایجان تأسیس می کنند.

با سقوط سلسله صفویه و به دوران اقتدار نادرشاه افشار، سیستم اداره محلی بیگلربیگی یا «خانلر دونمی» در منطقه آذربایجان برقرار می شود.