Total Pageviews

Saturday, August 22, 2020

هما ناطق و تاریخ نگاری سیاسی- فرهنگی قاجاریه/ علی اصغر حقدار

 

مقدمه

دوران حکمرانی قاجاریه(۱۷۹۴- ۱۹۲۵)، گرانیگاه تعیین کننده و سرنوشت ساز تاریخ ایران است؛ در آن دوران بافتار اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی ایران در تلاقی با دنیای نوین، تحولات اساسی را از سر گذراند. از دست رفتن بخش هایی از «ممالک محروسه ایران» در جنگ با روسیه(قفقاز و...)، بریتانیا(هرات- بحرین و...) و عثمانی(آغری- قتور)، عنصر دیپلماسی مدرن را به سیاست اجرایی و خارجی ایران وارد ساخت؛ ساختارهای سیاسی و اعتقادی ایرانیان از آن ضربات، شکل و ماهیت تازه ای به خود گرفتند. «دولت منتظم» که سپس به «نظام مشروطیت» تبدیل شد و تجدد اعتقادی که با ظهور آیین های «بابی» و «بهایی» پدید آمدند، از ثمرات آشنایی با تمدن نوین غرب در آن دوران هستند؛ هم چنان که اندیشه- هنر و ادبیات قدمایی ناچار از قبول دگردیسی در فرم- محتوا و مضامین و مفاهیم شدند؛ اجتماع ایرانی در برخورد با الگوهای جامعه غربی، از سویی در مشارکت همگانی رعیت ایرانیان در سرنوشت خویش، تن به تغییرات اساسی داد. از سوی دیگر اخلاق شخصی و جمعی در مسایل امنیت- جنسیت و ملیت، شکل و فرمی تازه به خود گرفتند؛ وقوع شورش رژی(تنباکو)، درخواست عدالتخانه و جنبش مشروطیت- در امر سیاسی و امر اجتماعی- و تحولی که در اخلاق جنسی و جمعی ایرانیان- امر شخصی و حق جمعی-  به وجود آمده بود، نمونه های اولیه تغییرات اجتماعی- سیاسی در ایران عصر قاجاریه هستند. هم چنین تجارت سنتی و اقتصاد معیشتی ایران در آن دوران، وارد گردونه جهانی انباشت سرمایه، ثروت مالیه و صنعت جدید گردید. تلقی جدید از وطن و هویت ملی- ملت- ملیت و ظهور ملی گرایی و آزادی خواهی، از اثرات برخورد تمدن کهن ایران و مدنیت نوین غرب بودند که در دوره قاجاریه پدید آمدند.

در عصر قاجاریه نوشتارهای تاریخی از وقایع نگاری سنتی به تاریخ نگاری نوین و روشمند، تغییر ماهیت و محتوا دادند؛ «رستم التواریخ»، «ناسخ التواریخ»، «اکسیرالتواریخ» و... که تبار به «تاریخ بیهقی»، «تاریخ طبری» و.. می بردند، جای به «آیینه سکندری»، «تاریخ بیداری ایرانیان» و...  داد و روش و اندیشه، جای داستان سرایی و اسطوره سازی را در تاریخ نویسی گرفتند. عرصه های نوین فرهنگی نظیر روزنامه نگاری- نمایشنامه نویسی و رمان در کنار تغییر الگوهای آموزشی، شکل تازه ای به جامعه و فرهنگ ایرانی دادند. در واقع، دوران حکومت شاهان قاجاریه، پلی میان دیروز ایران و امروز آن است که طرح ها- اندیشه ها- سیاست و اقتصاد و لایه های دیگر زندگی جمعی و فردی ایرانیان را همه جانبه دچار تحولات مبنایی و تغییرات پایه ای گردانیده است؛ اگرچه بخشی از آن اندیشیده ها و انجام گرفته ها، در مقاطعی از تاریخ دچار تعلیق شده و ناتمام ماندند، اما بخش دیگری از مدرنیزاسیون و نوگرایی عصر قاجاریه، در دوران اخیر به بار نشست و سیستم اجرایی- رفتارهای فرهنگی و الگوهای اقتصادی را در ایران عوض کرد.

تاریخ نگاری قاجاریه هم زمان با حکمرانی شاهان قاجاریه شروع شد؛ شرح وقایع تاریخی- احوال شخصیت های درباری- افراد مذهبی و... در نوشته های آن دوران به وفور یافت می شوند. اما قاجار پژوهی و تاریخ نگاری ایران عصر قاجاریه، با فاصله گرفتن از آن دوران و رواج روش های تاریخ نگاری و مکتب های تاریخ اندیشی، شکل گرفتند. کسانی چون آن. لمبتن- نیکی کدی- کریستف بالایی- ویلم فلور- و... از پژوهندگان غیر ایرانی و  کسانی نظیر سعید نفیسی- عبدالحسین نوایی- ایرج افشار- منصوره اتحادیه- علی اصغر شمیم- غلامحسین زرگری نژاد- عباس امانت- فاطمه قاضیها و... از مورخان ایرانی، در یکصد سال گذشته، عصر قاجاریه را به موضوع پژوهش ها و نوشته های خود تبدیل کردند. هما ناطق در کنار فریدون آدمیت تحلیل تاریخی وقایع پیشامشروطیت و جنبش مشروطیت را به همراه بنیان های فکری- سیاسی و اقتصادی آن، با روش تاریخ نگاری مدرن بنیان گذاشتند و در ارزیابی اندیشه ها- شخصیت ها و رویدادهای آن دوران، تأویل اسناد- خاطرات- نوشته های دیگر را در پژوهش های خود اولویت دادند؛ حاصل تأملات تاریخی و روشمند هما ناطق در بازخوانی و روایت عصر قاجاریه، چندین اثر محققانه ای است که امروزه به آثار کلاسیک قاجار پژوهی و مشروطه پژوهی تبدیل شده اند؛ با آثار و تألیفات هما ناطق می توان بازسازی و بازخوانی دوران قاجاریه را در حلقه واسط و پر اهمیت گذشته و آینده تاریخ ایران به تأمل گذاشت؛ از حوادث اجتماعی آگاه شد. رویدادهای اقتصادی را شناخت. تحولات فکری- فرهنگی و آموزشی را خواند. دگردیسی های سیاسی را بررسید و زمینه های مشروطیت را در جنبش تنباکو(رژی) و نقش آفرینی تجار و پیروان آیین های بابی و بهایی و ادیان یهودی- ارمنی و زرتشتی به سنجش گرفت و تابلویی قابل قبول از ایران قاجاریه در دوران آشنایی با مدرنیت، گسست از سنت و گذار تمدنی- فرهنگی، به دست آورد.

رساله حاضر در مجموعه «مدرن اندیشان ایرانی» به تأملی در زندگی- شخصیت، افکار و روش تاریخ نگاری و قاجار پژوهی هما ناطق می پردازد؛ با او در گزارش اسناد تاریخی تجار و مدارس همراه می شود و به مطالعه در نقش «بازرگانان در دادوستد با بانک شاهی و رژی تنباکو»- ارزیابی «افکار سیاسی اجتماعی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار» و تلاش های «ارامنه»، «بابیان»، «روحانیت»، «نقش تنظیمات عثمانی»، «زنان» و «انجمن های شورایی در جنبش مشروطیت» پرداخته و با تأملی در «کارنامه و زمانه میرزا رضا کرمانی» و اهمیت «روزنامه قانون» در تلاش های جمعی آن دوران، به نگارش ناگفته ها و نانوشته های او از «کارنامه فرهنگی فرنگی در ایران» و «ایران در راهیابی فرهنگی»، در سرآغازهای آموزش نوین خبر می دهد و یافته های هما ناطق را در قاجار پژوهی، به تأمل تاریخی می گذارد. نوشتار حاضر ادای دین کوچکی به چهار دهه فعالیت های تحقیقاتی و نوشتاری هما ناطق و ابراز احترام به تاریخ نگاری و قاجار پژوهی او است.


Sunday, August 16, 2020

امپراتوری سلجوقی- تاریخ، فرهنگ و سیاست/ علی اصغر حقدار

 

امروزه در اوایل دهه دوم قرن بیست و یک از هرات و بخارا، خراسان، ری و اصفهان تا آذربایجان، همدان، عراق، سوریه و فلسطین و شهرهای آناتولی، جابجا نشانه هایی از فرهنگ و تمدن سلجوقی دیده می شوند؛ امپراتوری که از وظیفه فرماندهی(سوباشی) در ماوراء النهر توسط سلجوق پسر دقاق شروع شد و سپس از منطقه خراسان با شکست غزنویان در نبرد دندانقان(۲۳ مه ۱۰۴۰) با فرماندهی طغرل بیگ و چغری بیگ سر برآورد، خلیفه عباسی را زیر نظارت گرفت و با از بین بردن حکومت های محلی رقیب، امپراتوری بیزانس را در نبرد ملازگرد(۲۶ اوت ۱۰۷۱) به فرماندهی آلپ ارسلان، به ماورای دریای مدیترانه راند. امپراتوری که خود نیز قربانی ضعف حکومتی شد و با انشقاق اقتدار اولیه و شکل گیری سلاجقه خراسان- کرمان- سوریه و فلسطین- عراق و روم، به انحطاط گرایید و سپس با تاثیرات نبرد کوسه داغ(۲۶ ژوئن ۱۲۴۳) از هم فرو پاشید. امپراتوری که یکی از بزرگترین اقتدارهای تاریخی را پی افکند و یکی از تاثیرگذارترین جابجایی های جمعیتی را باعث شد و دگرگونی در کشورداری- تجارت- دین گرایی- ادبیات و معماری را در نزدیک به سیصد سال(۱۰۳۷-۱۳۷۷میلادی) برای جهانیان به ارمغان آورد. امپراتوری که سلجوقیان به وجود آوردند و میراثی که از خود به یادگار گذاشتند، اهمیت تاریخی و تمدنی آنان را می رساند و عصر سلجوقی را شایسته پژوهش و تأمل می گرداند.

تحولات هزاره گذشته- از دوران نبرد دندانقان و شروع حکمرانی سلجوقیان در ۲۳ مه ۱۰۴۰- از جابجایی جمعیت ها- جنگ ها و صلح ها- شیوه های کشورداری و تجارت بین المللی و اقتصاد داخلی و حکومت های به وجود آمده مغولان- تیموریان- رومی ها- صفویه و عثمانی و دگردیسی های مرزی در واکنش و کنش بر میراث ماندگار امپراتوری سلجوقی بنیان گرفته و شکل و ماهیت ژئوپلتیک و فرهنگی- تمدنی امروزین این مناطق را در جهان معاصر به وجود آورده است؛...

سلجوقیان چه کسانی بودند؟ تبار تاریخی آنان به کجا و چه اقوامی برمی گردد؟ فرماندهان محلی چطور توانستند امپراتوری بزرگی را به وجود آورند؟ اصول کشورداری سلاطین سلجوقی از چه روش هایی نشات می گرفته اند؟ تشکیلات حکومتی سلجوقیان در مسایل مالیات- زمین داری- دامداری و... چگونه بود؟ شرایط اجتماعی- فرهنگی در عصر سلاجقه به چه صورت بود؟ ادبیات و دانش ها در دوره آنان چه وضعیتی داشت؟ جنگ ها و معاهدات آنان با کشورها و حکومت های دیگر چگونه انجام می گرفت؟ و امپراتوری سلجوقی از چه جایگاهی در فرهنگ و تمدن جهانی برخوردار است؟ و میراث سلجوقیان برای جهان بعد از خود کدام است؟ پژوهش حاضر در پاسخ به این مسایل و پرسش ها شکل گرفته و عصر امپراتوری سلجوقی را با استناد به منابع اصلی تاریخ نگاران سلجوقی- تاریخ نگاری سلجوقیان و سلجوقی پژوهی، به بازخوانی تاریخی و فکری می گذارد. ساختار محتوایی کتاب و فصل بندی آن در پی جویی از تاریخ امپراتوری سلجوقی به ارزیابی و گزارش تحلیل تاریخ، فرهنگ و سیاست سلجوقیان می پردازد.

فهرست مطالب

مقدمه: اهمیت تاریخی سلجوقیان در فرهنگ و تمدن جهان

منبع شناسی سلجوقیان

الف) تاریخ نگاران سلجوقی

ب) تاریخ نگاری سلجوقیان

ج) سلجوقی پژوهی

فصل اول- تبار تاریخی سلجوقیان

فصل دوم- سلجوق ها در خراسان- نیروهای نظامی غزنویان

فصل سوم- تشکیلات اداری و روش کشورداری سلجوقی

فصل چهارم- فرهنگ و ادبیات در عصر سلجوقی

فصل پنجم- معماری و هنر سلجوقی

فصل ششم- اقتصاد و تجارت و کشاورزی و دامداری در عصر سلجوقیان

فصل هفتم- ظهور و سقوط امپراتوری سلجوقی

فصل هشتم- سلجوقیان و حکومت های دیگر

فصل نهم- سلجوقیان و روم شرقی

فصل یازدهم- سلجوقیان و وارثان آن ها

فصل دوازدهم- میراث تمدنی و فرهنگی امپراتوری سلجوقی

گاهشماری امپراتوری سلجوقی

کتابشناسی امپراتوری سلجوقی

منابع پژوهشی و مطالعاتی


Monday, August 10, 2020

كتاب نقش جهان (بازخوانی پرونده برج جهان نما)/ تدوين و ويرايش علي اصغر حقدار

پیشگفتار

در سال ۱۳۸۶ هم زمان با ساخت و ساز برج جهان نما در اصفهان، مسایلی در خصوص قدمت تاریخی و ارزش فرهنگی میدان نقش جهان مطرح شد؛ مخالفان و موافقان تکمیل یا تخریب ساختمان جهان نما به بیان ادله خود پرداختند. کاوش از زمینه های تاریخی و موقعیت فرهنگی و معماری میدان نقش جهان از طرف مدیریت وقت پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران به من محول شد. در مدتی کوتاه با همکاری چندین نفر از پژوهندگان تاریخ- تاریخ معماری- دست اندرکاران امور فنی و... این مجموعه فراهم شد؛ حاصل پژوهش ها در یک مجموعه سه جلدی با عنوان «کتاب نقش جهان» منتشر شد. با اختلافات جناح های سیاسی و تبانی سیاسی کاران، کتاب در انبار چاپخانه از بین برده شد. متن حاضر بازمانده ای از «کتاب نقش جهان» است که بعد از سیزده سال منتشر می شود؛ داده های تاریخی- یافته های فرهنگی- نظریات معماری و گزیده ای از کتابشناسی میدان نقش جهان اصفهان، ارزش انتشار عمومی این کتاب را نشان می دهند.

 علی اصغر حقدار

تابستان ۱۳۹۹

با تشکر از دوست بزرگوار امیر عزتی برای طراحی روی جلد و انتشار متن در باشگاه ادبیات

https://yadi.sk/i/tjpbSCPnJtZytw?fbclid=IwAR2dWFBOfP227HMujgLG03TH0dgVfD9HzECTC9_ssa6aHSUGE0qyPf2CGCE


Monday, August 3, 2020

قاجاریه، مشروطیت و سرآغازهای مدرنیت در ایران/ علی اصغر حقدار

در حدود زمانی ۱۴۷ساله(۱۷۸۸- ۱۹۲۵م) سلسله قاجاریه بر ایران حکمرانی داشت؛ این دوره در تاریخ ایران به واسطه الف) رویارویی با تمدن و فرهنگ مدرنیت، ب) جنبش مشروطیت، ج) پدیداری دگردیسی دینی، د) بنیان مدرن گرایی در اندیشه و ادبیات و ه) خودکامگی سنتی و ایلی قاجاریه، از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و حلقه واسط پیشینه تاریخی ایران و دوران بعد از آن است. انعقاد قراردادهای تجاری و اخذ وام برای مطامع فردی شاهان و در راستای از بین بردن توان های تجاری- مالیه و اقتصادی ایران- معاهدات نظامی و دیپلماتیک در واگذاری بخش هایی از خاک ایران به بیگانگان- ترویج رسمی فساد مالی و اخلاقی- فروش مقامات حکومتی و دست اندازی به اموال شخصی- کشتار دگراندیشان، دگرآیینان، برخی مقامات کشوری و لشکری، مدرن گرایان و انهدام نهادهای نوین مدنی، سیاسی و اقتصادی- فرهنگی و مقابله با هر آن چیزی که جدید است، رفتار تاریخی و کارکرد حکومتی شاهان هفتگانه مستبد و بی قانون سلسله قاجاریه در تاریخ ایران هستند؛ بازخوانی و تأملی در ایران دوران قاجاریه- که با کشتار آغاز و با کشتار پایان یافت-، روایت فرصت های از دست رفته ایران را در خود جای داده است...

در پژوهش از ماهیت و عملکرد شاهان قاجاریه، همراه با تاریخ فرهنگی- اقتصادی و اجتماعی ایران در اواخر قرن هیجدهم و قرن نوزدهم، بایستی با روش های تاویلی- تاریخی به تأملی فلسفی در امر سیاسی و نظام اجرایی در ایران دوران قاجار پرداخت؛ کنکاشی که با ارجاع به سیره و سلوک شاهان قاجاریه، ماهیتی خودکامه، ضد وطن، ضد رعیت و معارض با هر آن چیزی که رنگ و خصلت نوگرایی و مدرنیت دارند، از تاریخ صدو بیست و چهار ساله آنان در سیاست و حکومت ایرانیان به ثبت رسانده اند...

... نزدیک به یکصد و چهل و هفت سال حاکمان قاجاریه بر ایران سلطه داشتند، بدون این که اوج و شکوفایی برای مردمان این سرزمین به ارمغان آورند. قاجاریان با کشتار آمدند. کشتند. ویران کردند. خاک از دست دادند. امتیاز فروختند. با خلع ید مجلس از بین رفتند. آن چه از دوران قاجاریه، ایران و ایرانیان به یاد دارند اقتدارگرایی شاه، خودکامگی و ویرانی است. ایران در عصر قاجاریه یکی از بهترین و مهم ترین فرصت های تمدنی و فرهنگی را از دست داد... وقوع جنبش مشروطیت در آن دوران نه مرحمت قاجاریه و نه انگیزه و خواسته آنان بود؛ مشروطیت با آگاهی که بخشی از نخبگان و مدرن اندیشان ایرانی از تحول دنیای جدید و عقب ماندگی ایران به دست آورده بودند، از شاه ضعیف النفس قاجار گرفته شد... 

فهرست مطالب

مقدمه

قاجارپژوهی و تاریخ نگاری قاجاریه

فصل اول- تاریخ دودمانی قاجاریه

فصل دوم- آقامحمد خان و بنیان گذاری حکومت مرکزی قاجاریه

فصل سوم- تشکیلات اداری و روش کشورداری قاجاریه

فصل چهارم- فرهنگ و ادبیات در عصر قاجاریه

بنیان گذاری ادبیات مدرن فارسی- تجدد ادبی در زبان ترکی

فصل پنجم- آشنایی ایرانیان با تمدن و فرهنگ مدرن

سفرنامه ها- تحول مذهبی- جنبش های اجتماعی

فصل ششم- اقتصاد و تجارت و کشاورزی و دامداری در عصر قاجاریه

فصل هفتم- سیاست و دیپلماسی در عصر قاجاریه

فصل هشتم- جنبش مشروطیت و تحول سیاسی و فرهنگی در ایران عصر قاجاریه

فصل نهم- انحطاط و سقوط حکومت قاجاریه

برگزیده اسناد تاریخی عصر قاجاریه

تصاویری از ایران در عصر قاجاریه

گاهشماری سلسله قاجاریه

کتابشناسی سلسله قاجاریه

منابع پژوهشی و مطالعاتی


Saturday, August 1, 2020

ایران مدرن در عصر پهلوی- فرهنگ، سیاست و اقتصاد /علی اصغر حقدار


پنجاه و سه پادشاهی پهلوی(۱۹۲۵-۱۹۷۹)، روایت پروژه های مدرن سازی فرهنگ- سیاست- اقتصاد و اجتماع ایران است؛ پروژه هایی که از دوران مشروطیت به محاق خودکامگی شاهان قاجار گرفتار بود و با آشوب های محلی و دست اندازی های نظامی و تجاری خارجی، فرصت نهادسازی را از دست داده بودند. ایران در عصر پهلوی به معنای واقعی فرایند مدرنیت را از سر گذراند؛ بخشی از آن دچار ضعف ها و سیاست بازی شد؛ بخش دیگری توانست ماهیت سنتی فرهنگ و محتوای پیشین اقتصاد و تجارت را دگرگون سازد. بخش هایی از مدرن گرایی ایرانیان به فرجام تاریخی و عملکرد منطقی رسید و بخش هایی در حال رشد و گسترش بودند که به مقابله و مخالفت سنت گرایان و مدرن ستیزان دچار شدند.
«ایران مدرن در عصر پهلوی»، گزارش تاریخی و تحلیلی از نیم قرن تلاش ایرانیان برای حضور در دنیای مدرن است؛ تلاش هایی که مقطعی سرنوشت ساز و زمانی تعیین کننده برای آینده ایران را پی ریخت و با تمام قوا و جدیت در صدد گسست و گذشت از هر آنچه سنتی و قدیمی بود، عرصه های نوینی را در ساحه های فرهنگی- سیاسی- اقتصادی و اجتماعی پدید آورد؛ کنکاشی در زمینه های فرهنگی و تمدنی پادشاهی پهلوی، بازیگران عرصه های سیاسی- اجتماعی و فرهنگی ایران عصر پهلوی، مخالفان و موافقان رفتار و عملکرد پادشاهان پهلوی و نقاط قوت و ضعف مدرنیزاسیون دوران پهلوی، فصل های هشت گانه این کتاب را تشکیل می دهند؛ تأملی در ماهیت دولت پهلوی- جنبش های اجتماعی و روند حقوق، فرهنگ و اقتصاد نوین در ایران عصر پهلوی، به همراه روش تاریخ نگاری عصر پهلوی و منبع شناسی آن، تکمیل کننده متن حاضر است.
فهرست مطالب
مقدمه
تاریخ شناسی عصر پهلوی
فصل اول- تاریخ دودمانی پهلوی
فصل دوم- رضاشاه و بنیان گذاری دولت نوین پهلوی
فصل سوم- نظام اجرایی و تشکیلات اداری پهلوی
فصل چهارم- پادشاهی محمدرضا شاه
فصل پنجم- فرهنگ و ادبیات در عصر پهلوی
فصل ششم- نوسازی اقتصاد، تجارت و کشاورزی در دوره پهلوی
فصل هفتم- سیاست داخلی و دیپلماسی در عصر پهلوی
فصل هشتم- سقوط پادشاهی پهلوی
برگزیده اسناد تاریخی دوران پهلوی
تصاویری از ایران عصر پهلوی
گاهشماری دولت پهلوی
کتابشناسی ایران عصر پهلوی
منابع پژوهشی و مطالعاتی