حکمرانی قاجاریه در میانه هرج و
مرجی که با مرگ نادرشاه افشار و کشمکش های حاکمان محلی ایران ایجاد شده بود، سر
برآورد؛ آقامحمد خان قاجار با جنگ های متمادی که با دیگر مدعیان حکومت داشت،
سرانجام توانست سلسله ای متمرکز را در گستره ای از ایران مستقر سازد. حکومتی که
قاجاریه به وجود آورد، حاصل سیستم اداری ایران باستان- نظام ریاست خان ایلیاتی و
تحولاتی بود که کشورداری از سلجوقیان، ایلخانان
و صفویه گذرانده و در اقدامات نادرشاه به تثبیت رسیده بود.
در حکمرانی قاجاریه، نهاد وزارت
از جایگاه مهمی برخوردار بود و صدر اعظم همانند دوران ساسانیان-
سلجوقیان
و ایلخانان
تا عصر صفویه در واقع
مشاور و مجری تصمیمات شاه/خان قاجار بشمار می رفت. آقامحمد خان که در جریان تصرف
شیراز از همکاری حاج ابراهیم کلانتر بهره گرفته بود،
نخستین صدر اعظمی قاجاریه را به او محول کرد و خود با نظارت و ریاست بر رفتار و
عمل او، پایه قدرت را در اقتدار شخصی قرار داد.
سلوک آقامحمد خان به جانشین او- فتحعلی شاه و سپس به محمد شاه قاجار رسید و میرزا
ابوالقاسم فراهانی- قائم مقام دوم- با همان طرز و زمینه تاریخی، به منصب صدر اعظمی
رسید.
در زمانه ای که قائم مقام دوم،
صدر اعظم ایران بود، گذشته از ادغام دو نظام کشورداری سنتی پیشین، که از فرهنگ
سیاسی ایران باستان و روش
اجرایی ترکان برمی
آمد، عنصر تازه ای هم در سیاست ایران داخل شده بود؛ آشنایی با تمدن و فرهنگ جدید
غربی که با تجارت و دیپلماسی نوین به فضای زیست ایران وارد و با جنگ ها و مداخلات
تجاری- سیاسی روسیه و انگلیس آغاز شد، بیش از هر فضایی خود را در شیوه کشورداری و
اقتصاد ایرانیان نشان داد.
ایجاد قنسول گری ها در پایتخت و شهرهای مهم ایران نظیر تبریز- بوشهر و..- دست
دخالت گرانه ماموران خارجی را در اداره ایران باز کرد. از سوی دیگر وجود افرادی که
خود را به یکی از کشورهای خارجی- روسیه و انگلیس- مطرح در سیاست ایران وابسته می
کردند، راه را برای حضور فعال و تامین منافع خارجی هموار می کرد.
همان طور که اشاره شد، عده ای از
نخبگان فرهنگی و مردان سیاسی ایران در دوره اولیه استقرار حاکمیت قاجاریه، با شیوه
ایلیاتی اداره کشور و با شکست جنگی از روسیه، به اصلاح در برخی امور سیاسی-
اقتصادی و اجتماعی متمایل شدند. عباس میرزا که از طریق کارگزاران غربی و گزارشات نخستین
مسافران ایرانی، از پیشرفت های جدید آگاه شده بود، سعی در انتظام قشون و تنظیم
روابط تازه ای در شیوه حکمرانی- مالیات و امنیت- نمود. اقدامات عباس میرزا بدون
این که بازدهی عملی داشته باشد، با مرگ او و مقابله سنت گرایان از بین رفت. با این
حال وجود روشن اندیشانی چون خانواده قائم مقام، ایده های نوگرایانه عباس میرزا به
نسل های بعدی رسید.
تحول در سیستم سیاسی و ایجاد
دولت منتظم، اولین ایده ای بود که قائم مقام فراهانی سودای برقراری آن را در سر
داشت؛ همو با شناخت تحولات دنیای خود، ضرورت انتظام به امور کشورداری را وجه همت
خود قرار داد و با برقراری منتظم دخل و خرج شاه و درباریان، به تنظیم امور
محاسباتی در زمینه های مالیاتی- هزینه های دولتی و لشکری- مسایل تجاری و برآوردی
از روابط اقتصادی با کشورهای خارجی پرداخت. در واقع دولت منتظم اولین ایده مدرنی
بود که ایران عصر قاجار را به داخل تحولات فرهنگی- سیاسی- اقتصادی و تغییرات تمدنی
کشاند و در نتیجه تاریخی و منطقی آن، مشروطیت استقرار یافته و قانون اساسی تدوین و
مجلس شورای ملی تأسیس شد.
قانون و وجود اصولی ضوابطه مند
برای اداره کشور، رکن اصلی و پایه اساسی اقداماتی بود که میرزا ابوالقاسم فراهانی-
قائم مقام دوم- در صدد انجام آن بود. او به درستی دریافته بود که بدون تدوین اصولی
برای مسایل اجرایی، دولت و حکمرانی انتظامی نخواهد داشت و سرلوحه این اقدامات،
تغییر کاربردی جایگاه شاه از حکومت به سلطنت است.
به تعبیر اعتمادالسلطنه «و چنان می خواست که سلطان به دلخواه خود نتواند فلان پست
را بلند کند و فلان عزیز را نژند نماید.»
او که وقایع نگار دربار بود، به نکته ای اساسی هم در روحیات ایرانی و پذیرش
خودکامگی از سوی آن ها اشاره کرده و بی پایگی تلاش های قائم مقام را در فرهنگ
مستبد پرور و استبدادگرا یادآور می شود: «... بی خبر از این که آب و گل ایرانیان و عادت ایشان سرشته
ارادت پادشاه است و به این امید هستند که اختیار و اقتدار سلطانی اگر نباشد اکثر
از بیچارگان باید همیشه از منصب و عزت و نعمت محروم باشند و همواره یک سلسله مشغول
ریاست باشند و ظل الله باید مثل ذی طل خود بعضی تفضلات و احساناتش لابشرط باشد که
گاهی ذلیلی را عزیز کند و فقیری را غنی سازد تا همه به این امید به درگاه او
شتابند و بر جای ریاست خدمت کنند و برای این کار همیشه سلطان را باید اختیار و
اقتدار کلی باشد که وزرا سد فیض و قطع امید مردم را ننمایند و مرحوم قائم مقام بر
خلاف این عقیده بود.»
قائم مقام در حالی که به این
مسایل توجه داشت، از دخالت های قنسول های خارجی در دربار و تاثیراتی که مستقیم و
یا غیر مستقیم توسط عوامل خود بر شاه قاجار داشتند، غافل نبود. او نقش تجارت را هم
در بازی سیاسی و تصمیمات اجرایی، اساسی می دانست و چگونگی برخورد با آن را از
عوامل دخیل در ماندگاری یا انهدام ایران و ایرانی می شمرد؛ قائم مقام می نویسد:
«تجارت وسیله نابودی تدریجی این مملکت فقیر ناتوان می شود و عاقبتش این است که بین
دو شیر قوی پنجه که چنگال خود را در کالبد آن فرو برده اند، تقسیم خواهد شد...
ایران به عنوان ملت واحدی در زیر دندان یک شیر جان به سلامت نمی برد چه رسد به این
که دو شیر در میان باشند، ایران تاب آن ها را نخواهد آورد و تردید نیست که تحت
استیلای قدرت آن دو از پا درمی آید و جان خواهد داد.»
قائم مقام دوم که در ماجرای
انعقاد قرارداد ترکمنچای
حاضر و با روحیه سلطه طلبانه روسیه- و انگلیس- آشنا بود، می دانست که اصلاح روش
های کشورداری و انتظام امور اجرایی در پیوند تنگاتنگ با مسایل دیپلماتیک و امور
تجارت خارجی قرار دارد که در دنیای نوین آمیخته با مالیه و صنعت است. فکر و اجرای
این ایده های نو، همان چیزی است که وی از آن به «چیدن بساط کهنه» و «انداختن طرح
نو» تعبیر می کرد.
***
«میرزا ابوالقاسم قائم مقام
فراهانی»، معروف به «قائممقام ثانی»، از سیاست‌مداران و صاحب منصبان، اهل هنر و
ادبیات در نیمه اول قرن سیزدهم هجری ایران بود. او فرزند «میرزا عیسی» معروف به «سیدالوزراء»
و «قائممقام اول» از اهالی «هزاوه» فراهان از توابع اراک، وزیر ایالت آذربایجان
بود، و مادرش دختر میرزامحمد حسین فراهانی بود.
او دوران کودکی را زیر نظر پدر
دانشمند خود تربیت یافت و در آغاز جوانی علوم متداوله را آموخت. خاندان وی اهل
علم و ادب بود و تنی چند از اجداد او صاحب نام و به خدمات مهم دولتی اشتغال
داشتند. جد وی به نام «میرزا حسین» متخلص به «وفا» در ۱۱۸۰هجری قمری وارد خدمت زندیه
شد. میرزا حسین دو برادر به نام‌های محمد‌حسن و میرزا علی داشت. وی به ترتیب در
زمان حکومت صادق خان زند، جعفر خان زند و لطف‌علی خان زند مقام وزارت داشت و پس از
انقراض سلسله زندیه به دست آقا محمد‌خان قاجار، به خدمت در دستگاه قاجارها هم شد.
به امر فتحعلی شاه در سال
۱۲۱۳هجری قمری میرزا عیسی با تمام امتیازات به جانشینی پدر نایل آمد و لقب «سیدالوزرا»
و «قائممقام» یافت. فتحعلی شاه، عباس میرزا فرزند ارشدش را در سن ۱۱ سالگی به
ولایت‌عهدی و نیابت سلطنت انتخاب و او را به وزارت میرزا عیسی قائم مقام و سپه‌سالاری
نظام‌الدوله راهی آذربایجان کرد. چندی از این انتخاب نگذشته بود که در اثر درایت و
کاردانی میرزا عیسی، اوضاع آذربایجان و مناطق خوی و سلماس نظم و انظباط خاصی پیدا
کرد که موجب رضایت‌مندی فتحعلی شاه قرار گرفت.
میرزا عیسی در سال ۱۲۲۴هجری قمری
این سمت را نخست به پسر خود میرزا حسن واگذار کرد و پس از فوت او در سال ۱۲۲۶ هجری
قمری، پسر دیگر خود میرزا ابوالقاسم، که در تهران نایب وی بود و امور مربوط به نیابت
سلطنت و پیش‌کاری ایالت آذربایجان را انجام می‌داد، را از تهران خواسته به وزارت
نایب‌السلطنه بر قرار کرد. وی در سال ۱۲۳۸هجری قمری به لقب قائممقام مفتخر شد.
میرزا ابوالقاسم قائممقام تا دو
سال بعد از فوت پدرش، در خدمت عباس‌میرزا با جدیت به کار اشتغال داشت و در این
مدت، با درایت و کاردانی خود در خدمت نایب‌السلطنه انجام وظیفه می‌کرد. اما دشمنان
وی بی‌کار ننشسته و مشغول توطئه علیه او بودند که در صدر آن‌ها انگلیسی‌ها قرار
داشتند، و توانستند با توطئه سیاسی و به اتهام دوستی با روس‌ها، وی را از کار بر
کنار و راهی تهران کنند.
وی در این مدت بر کناری که دو
سال طول کشید، مشغول کارهای ادبی هم شد، تا این‌که در سال ۱۲۴۱هجری قمری به هنگامی
که قائممقام در مشهد به‌سر می‌برد، فتحعلی شاه به علت وخامت اوضاع آذربایجان پیش‌خدمت
خاصه خود، «فرخ‌خان کاشی» را به عذر‌خواهی از قائممقام و تقاضای اغماض از گذشته
به مشهد فرستاد و او را دوباره به تهران دعوت کرد و با اعطای سمت‌های قبلی، به ایالت
آذربایجان روانه کرد.
این دوران مصادف بود با تحریک
انگلیسی‌ها و عوامل آن‌ها جهت شروع دوره دوم جنگهای ایران و روسیه که قائممقام و
عباس‌میرزا مخالف شروع این جنگ‌ها بودند. وی به‌خاطر توطئه انگلیسی‌ها بعد از مدتی
دوباره به مشهد تبعید شد، اما با وخیم شدن اوضاع آذربایجان، شاه دوباره قائم مقام را
به خدمت طلبید و با دادن نوشته‌ای به وی، او را روانه آذربایجان کرد که نتیجه آن
انعقاد «معاهده ترکمانچای» بود. او در این زمان، تمام وقت در خدمت نایب‌السلطنه
عباس‌میرزا بود تا این‌که او از دنیا رفت و قائم مقام، وزیر پسر وی، محمد میرزا
شد.
اگرچه صدارت قائممقام بعد از
جلوس محمد‌شاه به تخت سلطنت آغاز می شود، اما وی عملا از هنگام فوت عباس‌میرزا نایب‌السلطنه
و انتخاب محمد میرزا به ولایت‌عهدی، به رتق و فتق امور او مشغول بوده است.
در هنگام مرگ فتحعلی شاه، محمد میرزا
به همراه قائممقام در هرات بودند که با خبر مرگ شاه به مشهد، عقب‌نشینی و به
تهران می‌آیند و با پشت‌کار، قائممقام می‌تواند محمد میرزا را به تخت پادشاهی
بنشاند. محمد‌شاه نیز به پاس این خدمت ارزش‌مند، مقام صدراعظمی را به قائممقام
اعطا کرد. اما وی بعد از انتخاب صدراعظمی، کماکان عنوان قائم‌مقامی خود را حفظ
کرد.
محمد‌شاه و قائممقام در رمضان
سال ۱۲۵۰هجری قمری از تبریز به تهران حرکت کردند. او برای تحکیم پایه‌های قدرت
محمد شاه، زحمات فراوانی متحمل شد و خود را با اکثر مردم دشمن ساخت تا راه برای
سلطنت محمد‌شاه، هموار شد. اما این اقدامات وی سرانجام، قاتل جان او شد. و سرانجام
شاه ضعیف‌المزاج قاجار ارزش این وزیر دانشمند را ندانست و عاقبت تحت تاثیر حاسدان
و مخصوصن فتـنه‌انگیزی‌های بیگانگان، بر وی بدگمان شد.
***
میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهاني يكي از باتجربه‌ترين
درباريان دوره ولايتعهدي عباس ميرزا و پادشاهي محمد شاه بود كه با شناخت
از شرايط جديد دنيا، به صدارت عظماي ايران در زمان پادشاهي محمد شاه رسيد.
او مراحل ترقي خود را در مقامات
اجرايي از دستگاه وليعهدي عباس ميرزا با سمت نايب مناب و پيشكاري آغاز
كرد. قائم مقام با درگذشت فتحعلي شاه قاجار در سال ۱۲۵۰ با پادشاهي محمد شاه، به صدرات او منصوب و خدمات
ارزنده‌اي به كشور و دولت انجام داد؛ او در اين زمان با تجربه‌اي كه از
رويدادهاي زمان‌هاي گذشته آموخته بود و از وقوع مسائلي چون قراردادهاي
تركمنچاي و ارز‌روم كسب كرده بود، شيوه كشورداري را به راه‌هاي تازه
هدايت نمود و تا جایی که توانست شکل تازه ای براي دستگاه اجرایی حكومت قاجاريه
به ارمغان آورد. قائم مقام را گذشته از مقام سياسي و ديپلماتيك‌اش، به
نوشته‌هاي نثري و نظمي مي‌شناسيم كه سبك جديدي در ادبيات فارسي پديد آورد
و در انشاي اديبانه نيز بر نوشته‌هايش ارج مي‌نهيم.
همان طور که اشاره شد، قائم مقام در ميان اقدامات
سازنده خود، به ايجاد نظم و ترتيب در دربار و تعيين جايگاه هر كدام از
درباريان و تنظيم امور مالي دربار پرداخت؛ درباريان كه در مقابل اقدامات
محدود كننده قائم مقام سرگردان مانده بودند، در توطئه‌اي كمر به قتل او
بسته و در حصر باغ شاهي او را خفه كردند. مقدمات بدبين كردن شاه به قائم
مقام در الف) محدود ساختن حقوق درباريان و شخص شاه و ب) عزل رئيس قراولان
دربار و نصب يكي از دوستانش به آن سمت از سوي قائم مقام بود. در پي اين
اقدامات مخالفان به توطئه چيني عليه او پرداخته و نظر شاه از او برگشت. اعتمادالسلطنه
در صدرالتواریخ می نویسد: «عمده معایب کار او که او را به بلیت رسانید کثرت فضل و
دانایی و شدت سوار بود. چون در کمالات و تدبیرات افراط کرده بود و سزاوار هرگونه
برتری هم داشت لهذا خودبینی را به جایی رسانید که خود را خداوند مردم می شناخت...
از التفات سلطان اطمینان کلی داشت و مغرور بود که با این همه خدمات و نفی دشمنان
ملک هرگز مرا به این تقصیرات و جسارت ها به سیاست نمی رسانند.»
***
قائممقام نثر فارسی را که درآن
زمان پر از مبالغه و تملق و عبارت‌پردازی‌های عربی مسجع، پیچیده و دور از ذهن بود
و روز‌به‌روز در فرمان‌ها و مراسلات رو به انحطاط می‌رفت، به نثر فصیح و روان
برگردانید و پس از او بسیاری از منشیان دوره قاجار سبک او را تقلید کرده و به روش
او به نگارش پرداختند. او در شعر نیز استعداد شگفت‌آور داشت اما اثر جاویدان او
منشات اوست.
قائممقام فراهانی هم‌چنین از
خوش‌نویسان صاحب‌نام و تاثیرگذاران در روند خط فارسی است. او در خط شکسته نستعلیق
که در آن زمان به مانند نثرفارسی پیچیده و درهم بود، به شیوه خود اصلاحاتی کرد که
دیگران از وی پیروی کردند. با این که خوش‌نویسی قائم مقام به حد استادان طراز اول
این هنر نیست، اما کار او از این نظر مهم است که اصول خط شکسته را به نستعلیق نزدیک‌تر
کرد و با ابداع اصولی جدید خدمتی شایسته به خط‌نویسی امروزی ایرانیان کرد. میرزا
سلمان فراهانی ملقب به بیان‌السلطنه بیش از دیگران شیوه قائممقام را استادانه
نوشته است.
***
سرانجام
با طرح نقشه‌اي از سوي مخالفان، قائم مقام رور يكشنبه ۲۴ صفر ۱۲۵۱/۲۱ ژوئن ۱۸۳۵م هنگام غروب به دستور
محمد شاه به باغ نگارستان احضار شد. قائم مقام كه در باغ
لاله‌زار نزديك به باغ نگارستان قرار داشت، بعد از دريافت دستور، اسبي
طلبيده و به سوي كاخ روانه شد.
در اين
موقع كربلائي قربان ـ پدر امير كبير ـ كه آشپز و دربان قائم مقام بود، پيش
او آمده و اظهار داشت: آقا كجا مي‌روي؟
قائم
مقام پاسخ داد: شاه احضارم كرده‌اند. مگر چه خبر است؟
كربلائي
قربان گفت: ديشب خواب ديدم براي شما اتفاقي رو مي‌دهد.
قائم
مقام ـ با خنده ـ گفت: زود برمي گردم.
قائم
مقام بعد از ورود به باغ پرسيد: شاه كجا تشريف دارند؟
مأمورين
اظهار داشتند: در عمارت سردر.
قائم
مقام عمارت سردر را بالا رفت، اما شاه را آنجا نيافت. خطاب به مأمورين از
شاه سؤال كرد؛ جواب دادند: اعليحضرت پائين تشريف برده‌اند و دستور داده‌اند
شما اينجا تشريف داشته باشيد تا اطلاع داده شود شما را احضار كنند. در اين
موقع قائم مقام نماز مغرب و عشا را خوانده، بعد از تمام شدن نماز، خطاب به
مأمورين حاضر در اطرافش گفت: اگر شاه فرمايشي ندارند، به منزل بروم.
مأمورين
محافظ گفتند: شاه فرموده‌اند كار لازم با شما دارند، از باغ خارج نشويد.
قائم
مقام قدري استراحت كرده و به خواب رفت و دو ساعت از غروب گذشته بيدار شد
و باز پرسيد: اگر شاه تشريف آورده‌اند، خدمتشان برسم.
باز
مأموران او را دعوت به صبر و انتظار كردند. قائم مقام با شنيدن اين جوابها،
فهميد كه توطئه‌اي در كار است و او زنده از اين كاخ بيرون نخواهد آمد. در
اين مدت بعضي از مأموران، حتي قلمدان او را از دسترسش خارج ساختند كه
مبادا نامه‌اي به محمد شاه نوشته و او را از تصميم خود منصرف سازد. اعتمادالسلطنه
می نویسد «شاهنشاه غازی فرمودند که اول قلم و قرطاس را از دست او بگیرند و اگر
خواهد عریضه ای به من بنویسد، نگذارید که سحری در بیان و اعجازی در بیان اوست که
اگر خط او را ببینم باز فریفته عبارات او شوم و او را رها کنم.»
قائم
مقام پنج روز در عمارت سردر نگارستان تحت نظر بود و در اتاقي كه به سر مي‌برد،
اين شعر را با ناخن خود بر ديوار نوشت:
روزگار
است آنكه گه عزت دهد گه خوار دارد
چرخ
بازيگر از اين بازيچه‌ها بسيار دارد
شب
آخر صفر، قائم مقام را به عنوان اينكه محمد شاه احضارش كرده، از بالا خانه
سردر به عمارت حوضخانه كه در وسط باغ نگارستان واقع بود، بردند و وقتي كه
وي را از دالان حوضخانه كه جاي تاريكي بود، عبور مي‌دادند ـ اسمعليخان
قراچه‌داغي سرهنگ فراشخانه و مير غضب باشي ـ با عده‌اي ديگر از افراد تحت
فرمانش بر سر قائم مقام ريخته، دستمالي در گلويش فرو كردند تا خفه شود و
خوني از وي بر زمين نريزد. چرا كه محمد شاه در زمان حيات عباس ميرزا در
حرم حضرت رضا، قسم ياد كرده بود كه خون قائم مقام را نريزد.
فاطمه قاضییها در دست خطی از محمد شاه قاجار، خشنودی
او را از قتل میرزا ابوالقاسم قائم مقام منتشر کرده است؛ شاه در این نامه می
نویسد: « هو- بی بی قزی جان
من،حاجی حیدر علی خان آمد، کاغذی که نوشته بودی، دیدم ،بسیار خوشحال شدم. الحمدلله
که سلامت هستید.
در خصوص آمدنت به طهران نوشته
بودی، البته آن جان عزیز باید اینجا باشد، اما امروزها هیچکس در طهران بند نمی شود
و با گرما همۀ مردم در ییلاقها سر کوهها هستند. ان شاءالله وقتی که هنگام آمدن
باشد، البته خواهید آمد.
بجهت طی شدن جناب قائم مقام، شکر
گزاری کرده بودی، الحمدلله که چنین شد، عجب نفس خبیثی بود، کُلِ مردم شاکرند.
الحمدلله احوال ناصرالدین، سلامت است.صد تومان تخفیف هر ساله که برای کهنامیه خواستید، همان ساعت، فرمان تخفیف هر ساله صادر شد،
فرستادم. ۲۲ ربیع الاول[۱۲۵۱ ] از لواسان تحریر شد.»
جسد
قائم مقام را بعد از خفه كردن، در گليمي پيچيده و شبانه براي دفن به صحن
حضرت عبدالعظيم حمل كردند و در جنب مقبره مرحوم شيخ ابوالفتح رازي به
خاك سپردند. محل قبر قائم مقام تا سال ۱۲۸۷ مخفي بود و كسي جز متولي
امامزاده از آن خبري نداشت، تا اينكه در اين سال با اجازه‌ي ناصرالدين
شاه، قبر قائم مقام توسط پسر او ـ ميرزا علي ـ معين و تعمير شده و با نصب
سنگ قبري حاوي شعري در ماده وفات او علني شد:
طبع
كوثرزاي گفت و كلك طوبي‌فر نوشت
صدر
مينو ديده قد راز مقدم قائم مقام ۱۲۵۱
با كشته شدن ميرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهاني،
ايران دوره قاجاريه يكي از كاردان‌ترين و با تجربه‌ترين صدر اعظم هاي خود
را از دست داد و به اين ترتيب راه براي رسيدن افراد بي‌لياقت و وابسته به
قدرت‌هاي خارجي در اركان حكومتي باز شد.
گزیده منابع پژوهشی
- چند مقاله تاریخی: سرنوشت قائم مقام، فریدون آدمیت، به
اهتمام علی اصغر حقدار، نشر چشمه، تهران، ۱۳۸۸.
- روضه الصفای ناصری، جلد دهم: در سلطنت محمد شاه و
ناصرالدین شاه قاجار، رضاقلی خان هدایت، به کوشش جمشید کیانفر، انتشارات اساطیر،
تهران، ۱۳۸۰.
- صدرالتواریخ، اعتمادالسلطنه، به کوشش محمد مشیری،
انتشارات وحید، تهران، ۱۳۴۹.
-
کنفرانس یحیی دولت آبادی راجع به شرح احوال میرزا ابوالقاسم قائم مقام، نشر فرج
الله ذکی الکردی، قاهره، ۱۳۱۰.
- قائم
مقام در آیینه زمان، بهرام فلسفی، کتاب آفرین، تهران، ۱۳۷۳.
- قائم
مقام در جهان ادب و سیاست، باقر قائم مقامی، شرکت چاپ کتاب، تهران، ۱۳۲۰.
- قائم
مقام نامه، به کوشش رسول دریاگشت، بنیاد موقوفات محمود افشار، تهران، ۱۳۷۷.
-
قطعاتی از تاریخ معاصر ایران( ظهور قاجاریه تا سقوط پهلوی)، علی اصغر حقدار،
باشگاه ادبیات، ۱۳۹۶.
-
مدرنیزاسیون آذربایجان در عصر عباس میرزا، در: تبریز در دوره معاصر- هویت، اقتصاد
و تاریخ(چهار مقاله)، علی اصغر حقدار، نشر باشگاه ادبیات، استانبول، ۱۳۹۹.
-
مقالات تاریخی، فریدون آدمیت، انتشارات دماوند، تهران، ۱۳۵۲.
- منشآت
قائم مقام، میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی، به کوشش سید بدرالدین یغمایی،
انتشارات شرق، تهران، ۱۳۷۳.
- نامه
های پراکنده: بخش یکم، میرزا ابوالقاسم قائم مقام، به کوشش جهانگیر قائم مقامی،
انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۵۷.
- نامه
های پراکنده: بخش دوم، میرزا ابوالقاسم قائم مقام، به کوشش جهانگیر قائم مقامی،
انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۵۹.
- نامه
های سیاسی و تاریخی سیدالوزراء قائم مقام فراهانی، به کوشش جهانگیر قائم مقامی، انتشارات
دانشگاه ملی ایران، تهران، ۱۳۵۸.
- مجموعه «رسایل
و منشات قائممقام»، که حاوی چند رساله و نامه‌های دوستانه و عهد‌نامه‌ها و وقف‌نامه‌ها
است و محمود‌خان مـلک‌الشعرا مقدمه‌ای بر آن نوشته، به اهـتمام شاه‌زاده فرهاد‌میرزا
در سال هزار و دویست و هشتاد هجری قمری در تهران چاپ شده است.
