جوهر و تاریخ اندیشه مشروطیت و مشروطه پژوهی فریدون آدمیت (بمناسبت سیزدهمین سالگرد درگذشت) علی اصغر حقدار

در کیهان لندن:

دهم فروردین ماه 1387 خورشیدی، دکتر فریدون آدمیت مشروطه پژوه و تاریخ نگار اندیشه های مدرن در ایران به سن 88 سالگی درگذشت؛ حاصل عمر زنده یاد آدمیت، آشنایی با بنیان های فکری مدرنیته و مشروطیت در ایران است. اندیشه هایی که سده ای پیش از جنبش مشروطیت، از قانون، پارلمان، حقوق زنان، وطن پرستی، تجدد و ترقی می نوشتند و فرهنگ و ادبیات ایرانی را با مدرن اندیشی ارتباط می دادند؛ میرزا فتحعلی آخوندزاده، میرزا آقا خان کرمانی، میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی، میرزا ملکم خان ناظم الدوله و میرزا یوسف خان مستشارالدوله تبریزی جزو مدرن اندیشان کلاسیک ایرانی بودند که بواسطه تألیفات و آثار مشروطه پژوهی دکتر فریدون آدمیت به چندین نسل از علاقه مندان و محققان ایرانی شناسانده شده اند. هم چنین تحلیل و ارزیابی اقدامات کنشگران مدرن ایرانی چون قائم مقام فراهانی، میرزا تقی خان امیرکبیر، میرزا حسین خان سپهسالار و میرزا علی امین الدوله همراه با بازخوانی و تحلیل ایدئولوژی نهضت مشروطیت در دوره اول مجلس، با پیش زمینه های سیاسی- اجتماعی آن در ماجرای تنباکو و جنبش ضدرژی، از تحقیقاتی هستند که نخستین بار فریدون آدمیت با روش تاریخ نگاری مدرن، به فرهنگ سیاسی و تاریخی ایران گشوده است.

فریدون آدمیت متولد تهران به تاریخ 1299 است؛ وی بعد از طی مقدمات آموزشی در دارالفنون، کلاس پنجم را به سال 1318 به اتمام رسانده است. او همان زمان امتحان نهایی مدرسه متوسطه را پشت گذاشته و به دانشکده حقوق و علوم سیاسی راه یافت و در سال 1321 خورشیدی فارغ تحصیل شد. در سال 1319 فریدون آدمیت به استخدام وزارت امور خارجه درآمده و با سمت دبیر سفارت ایران در لندن، معاونت اداره امور حقوقی وزارت امور خارجه، عضویت در هیات نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد، داور بین الملل در دیوان دائمی لاهه، سفارت کبرای ایران در لاهه و سفیر کبیر ایران در هلند، در مقامات اجرایی فعالیت داشت. فریدون آدمیت در سال 1344 خورشیدی با تقاضای بازنشسگی از کارهای اجرای کناره گرفت و تا آخر عمر به کار تحقیق و تألیف پرداخت.(فریدون آدمیت و تاریخ مدرنیته در عصر مشروطیت/12)

فریدون آدمیت در سیاست، مدافع لیبرال دموکراسی با مؤلفه های قانون گرایی، آزادی خواهی، برابری طلبی و سکولاریسم است و در تاریخ نگاری پیرو سبک انتقادی بود؛ آدمیت نظر و روش خود را در تبیین «تاریخ مدرنیته در عصر مشروطیت» قرار می دهد و «مشروطه پژوهی نوین» را با مباحث اصلی: الف) تاریخ بیداری در افکار و نشر عقاید سیاسی و مدنی جدید و ب) شرح رویدادهای انقلاب مشروطیت، در زمینه های تحقیقاتی و تألیفاتی خود ارائه می کند. دکتر فریدون آدمیت جهانی می اندیشید و ایرانی می نوشت؛ پاره ای از بنیادهای فکری و فرهنگی آدمیت در کتاب «تاریخ فکر از سومر تا یونان و روم» او قرار دارد که کمتر خوانده شده است؛ وی در این کتاب، ریشه های فکری و اجتماعی دموکراسی خواهی در دنیای کهن را بررسی کرده و از ضرورت آزادی در تمدن بشری و اولویت آن برای ایران زمین در عصر حاضر می نویسد. بر این اساس، آدمیت به نقش حکومت در تاریخ مدنیت انسانی پرداخته و از «ابتنای آن بر آرای عمومی و منافع ملی» می نویسد: «نتیجه ای که از تجارب عملی حکومت اقوام و ملل گرفته شده این است که حکومت ها به هر شکل و صورتی که درآیند، اگر پایه آن ها بر آرای ملی بنا نشده باشد، به خودکامگی و استبداد رأی فردی و یا استبداد اقلیت محدود می رسد و استبداد هرگونه باشد، چه فردی و چه دسته جمعی به فساد می انجامد.»(فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت/1)

از نظر فریدون آدمیت «جوهر دموکراسی، آزادی و برابری است. آزادی به معنای نبود قید و مانعی که لازمه رشد شخصیت آدمی و نیک بختی اوست. مراد از برابری هم آن است که افراد در حقوق برابر باشند و در برابری بتوانند استعدادهای خود را پرورش و بیان کنند.» فریدون آدمیت در پیوند سیر تاریخی دموکراسی در تمدن بشری به زمانه آشنایی ایرانیان با تمدن غربی و مدرنیته پرداخته، با گزارش دیده ها و شنیده های نخسیتن مسافران ایرانی به دنیای مدرن، «بیداری افکار در ایران» را ثمره این آشنایی می داند؛ آشنایی که در شکل گیری جریان مدرن اندیشان عصر پیشامشروطه ادامه یافته است؛ فریدون آدمیت در سه گانه های «اندیشه های میرزا فتحعلی آخوندزاده»، «اندیشه های میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی» و «اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی» از نخستین مدرن اندیشان ایرانی می نویسد؛ بخشی از کتاب «فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت» هم که به بررسی و تحلیل اندیشه های میرزا ملکم خان ناظم الدوله و میرزا یوسف خان مستشارالدوله تبریزی اختصاص دارد، اندیشه های مدرن عصر بیداری را به نهادهای مشروطیت در ایران پیوند می زند.

بخش دیگری از «مشروطه پژوهی فریدون آدمیت» به رخدادهای اجتماعی و سیاسی ایران عصر مشروطیت اختصاص دارد؛ دوره زمانی تقریبن پنجاه ساله دگرگونی های اجتماعی و سیاسی عصر پیشامشروطه از جنبش تنباکو(1269 خورشیدی) تا استبداد صغیر محمد علی شاه(1290 خورشیدی). پیش زمینه های این دوران را فریدون آدمیت با تحلیل شخصیت اجتماعی و سیاسی میرزا تقی خان امیرکبیر و میرزا حسین خان سپهسالار در کتاب های «امیرکبیر و ایران» و «اندیشه ترقی و حکومت قانون-عصر سپهسالار» بررسی کرده است. در کتاب «شورش بر امتیازنامه رژی» هم که تحلیلی از جنبش تنباکو است، آدمیت نخستین جنبش مدنی و اجتماعی نوین ایرانیان را در آغاز دوران معاصر ایران زمین به بحث گذاشت است. فریدون آدمیت در کتاب «ایدئولوژی نهضت مشروطیت»، از بنیادهای فرهنگی و اجتماعی نهادهای مشروطیت می نویسد و در کتاب «مجلس اول و بحران آزادی»، از نخستین پارلمان ایران زمین تحلیلی روشمند ارائه می کند. «فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران» به ارزیابی استقرار مشروطه در ایران و نقش سوسیال دموکرات ها و جایگاه محمد امین رسول زاده در آن دوران می پردازد.

بخشی دیگر از تحقیقات فریدون آدمیت به زمینه های دیپلماسی تاریخ معاصر ایران مربوط می شوند؛ این زمینه که بیش از کارهای دیگر آدمیت، مورد بی مهری محققان قرار گرفته است، در دو کتاب «جزایر بحرین: تحقیق در تاریخ دیپلماسی و حقوق بین الملل»(ترجمه فارسی: علیرضا پلاسید، نشر گستره، تهران، 1394) و «روابط دیپلماسی روسیه و ایران در سال های 1815-1830»( ترجمه فارسی: علیرضا پلاسید، نشر گستره، تهران، 1397) ارائه شده است.(هر دو نگاشته شده به انگلیسی و در مقاطع تحصیلی فریدون آدمیت در کارشناسی ارشد علوم سیاسی و دیپلماسی و دکترا هستند.)

دکتر فریدون آدمیت، آموخته های خویش از سیر تاریخی مدنیت بشری و پدیداری دموکراسی و اندیشه های آزادی خواهانه را در تحلیل روشمند و سنجش خردمندانه رویدادهای اجتماعی و سیاسی عصر مشروطیت و نهادهای مدرن در ایران به ثبت رسانده است؛ تحقیقات و تألیفات آدمیت «گشاینده مشروطه پژوهی نوین» بوده و وی تاریخ نگاری مدرن ایرانیان را که از میرزا آقاخان کرمانی و در گسست از وقایع نگاری سنتی شروع شده بود، به تحلیل اندیشه های مدرن و تبیین کنش های اجتماعی و سیاسی مدرن اندیشان ایرانی پیوند می زند. از نظر آدمیت «مفهوم تاریخ بیان وقایع تاریخی است بدان گونه که وقوع یافته اند؛ یعنی نه کم و نه بیش. شناخت وقایع و حوادث است به طریق تحلیل علل و عوامل آن ها، یعنی عللی که خصلت فاعلی دارند و عواملی که به درجات تاثیر داشته یا تعیین کننده بوده اند؛ و بالاخره تحلیل مجموع واقعیات و علل و عوامل است در تعقل تاریخی...»(آشفتگی در فکر تاریخی/1)

بنابراین آموزه، فریدون آدمیت، تاریخ نگاری را از «افسانه و مغالطه» دور ساخته و با تکیه بر «محرک فعال ذهن آدمی»، آن را از نشانه های «پدیده آزاد اندیشی و انتقادی عقلانی که کل فعالیت فکری انسان را فرا گرفته» می داند. آدمیت بدرستی شکل گیری تاریخ نگاری جدید را از توابع و لوازم برخورد ایران با تمدن مغرب زمین دانسته و با تحلیل عوامل و موجبات پدید آمدن گونه جدید تاریخ نگاری در ایران زمین، «پیشرو واقعی انتقاد سنت تاریخ نویسی» را میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا آقاخان کرمانی می داند.(انحطاط تاریخ نگاری در ایران/24)  نگرش سنجش گرانه فریدون آدمیت به تاریخ نگاری ایرانیان، عمده نقایص آن را در 1) توقف در واقعه یابی و کسری تحلیل تاریخ در آن ها، 2) نبود روش علمی نقد و مطالعه رشته های مختلف تاریخ، 3) عدم توجه به طبقه بندی منابع تاریخی و ارزشیابی آن ها، 4) وجود حکم های نسنجیده و قیاس های بی جا در حوادث و جریانات تاریخی، و5) بی اطلاعی از جامعه شناسی تاریخ و فلسفه تاریخ، می داند. چرا که «پایه تاریخ نویسی جدید را همان تحلیل و جامعه شناسی تاریخ و تفکر تاریخی تشکیل می دهد. پیشرفت آن منوط به تعلیم روش صحیح علمی مطالعه تاریخ و چگونگی بهره برداری از منابع تاریخی است...»

بخشی اساسی از پروژه تحقیقاتی و مشروطه پژوهی فریدون آدمیت، که مبتنی بر مدرن گرایی در تاریخ نگاری است، به تاریخ اندیشه ها اختصاص دارد؛ رشته ای که پیش از آدمیت سابقه ای در ایران نداشته و بعد از او به محدودیت نوشتاری و تحقیقاتی گرفتار است؛ آدمیت در توضیح تاریخ اندیشه و اندیشه شناسی تاریخی می نویسد: «مطالعه تاریخ فکر مانند هر کدام از شاخه های دیگر علم تاریخ فوت و فن و لم(تکنیک) خاص خود را دارد. اندیشه و اندیشه‌گر هر دو زاده اجتماع‌اند، اما اندیشمند شخصیت فردی هم دارد و بالاخره مغز اندیشه آفرین فرد است که فکر را می پروراند و تنها عامل مادی نیست که در آن مؤثر است. در پرورش منش آدمی غیر از جامعه، عوامل دیگری چون محیط خانوادگی، وضع زندگی، حالت روانی و هوش و استعداد شخصی او مؤثر هستند.»

از نظر آدمیت بر پایه این مسائل، مرحله دوم تاریخ نگاری اندیشه، نقد و تحلیل اندیشه هاست؛ زمینه های فرهنگ اجتماع، سرچشمه اندیشه ها و عناصر سازنده فکری دانایان و تحلیل ذهنی آن ها در سرگذشت زمان، مورخ اندیشه ها را به تحلیل تاثیر فکر در اذهان دیگران و در اجتماع می رساند. «تاریخ فکر حکایت از این دارد که چه بسیار بوده اند اندیشه های معتبر و بلندی که خریدار نداشته اند. گاه به کلی مهجور مانده، گاه افکار دیگری بر آن ها غالب آمده و گاه کوشش در ریشه کن کردن آن ها شده است...»(اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی/6)

مدرن اندیشی دکتر فریدون آدمیت در تاریخ نگاری و دموکراسی خواهی، با همه ضعف ها و انتقاداتی که بر آن وارد است، «ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران» را به موضوع تحقیقاتی او تبدیل می کند و آدمیت را در جایگاه سنجشگر روشمند اندیشه های «مدرن های کلاسیک ایرانی» و «کنش‌گران مدرن در سیاست ایران»، به حکایت گر «تاریخ مدرنیته در عصر مشروطیت» می کشاند.