اینک آزربایجان برنامه هفتگی از تلویزیون آرازنیوز (در معرفی تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و هنر معاصر آزربایجان) پژوهش و تدوین: علی اصغر حقدار

برنامه چهارم: جنگ در آزربایجان

در تكاپوي‌ هرج‌ و مرجي‌ كه‌ با برافتادن‌ سلسله‌‌ صفويه‌ و از بين‌ رفتن‌ اقتدار مركزي‌ نادرشاه‌، بر آزربایجان‌ سايه‌ افكنده‌ بود، آقا محمد خان‌ كه‌ رهبري‌ خود را مرحله‌ به‌ مرحله‌ بر ايل‌ قاجار مسجل‌ كرده‌ بود، به‌ دنبال‌ كشمكش‌هايي‌ كه‌ با خاندان‌ زنديه‌ و ديگر مدعيان‌ حكمراني‌ داشت، در سال‌ 1796میلادی‌ امپراتوری ترکان قاجار‌ را رسماً در دشت اشرفی بنيان‌ گذاشت.

در ميانه‌ این آشفتگي‌ ها، حاكم‌ گرجستان‌ ـ ارايكلي‌ ـ خود را در سال‌ 1800میلادی به‌ تحت‌الحمايگي‌ امپراتوري‌ روسيه‌ ـ كاترين‌ كبير ـ درآورد. پل اول امپراتور بعدی روسيه اين تقاضا را پذيرفت. به دنبال اين تفاهم، در سال 1799 ميلادي يك فوج از نظاميان روسي براي حمايت پادشاه وارد گرجستان شد. پل اول با به دست آوردن قدرت، پيمان را نقض كرد و با تصميم به براندازي پادشاهي كارتلي ـ كاختي، آن را ضميمه روسيه كرد. الغای پادشاهي كارتلي ـ كاختي و انضمام آن به روسيه، سرانجام در 12 دسامبر 1801میلادی به تأئيد تزار الكساندر اول رسيد و بدين ترتيب گرجستان از حيطه قلمرو قاجارها رسماً و عملاً خارج شد.

پيمان گلستان بر اساس حفظ وضع موجود بود و بنا به آن همان طور که اشاره شد، ايالت هاي گرجستان، ايمرتيا و مينگرليا، همه داغستان، شروان، شكي، گنجه، قرباغ، بخشي از مغان، تالش و بنادر باكو و دربند كه بعدها از منابع عمده نفت قفقاز گرديد، به روسيه واگذار شد. علاوه بر اين، پيمان گلستان عبارتي را دربرداشت كه اعلام مي‌داشت روسيه به تنهايي حق كشتي‌راني جنگي را در درياي خزر دارد و هيچ دولت ديگري حق داشتن شناوري جنگي با پرچم را در اين دريا ندارد.

اين شرط درياي خزر را درياچه‌اي روسي مي‌كرد و آخرين سهم امپراتوری قاجارها در اختيارات درياي شمالي را از آنان گرفت و ايالت هاي شمالي را در موقعيت بي‌دفاع بودن قرار داد. دوره بعدي روابط حکمرانان قاجار با روس ها در منطقه آزربایجان با پيمان گلستان آغاز مي‌گردد و تا پيمان تركمان‌چاي ادامه مي‌يابد. اوج آن موفقيت نقشه تزار در تصرف بخش شمالی آزربایجان و قفقاز بود.

از سال 1813 میلادی تا 1826 میلادی، تنها يك بار صلح در منطقه برقرار شد. با اين وجود، از زمان تصويب پيمان گلستان، درگيري هاي مرزي همواره دو امپراتوری قاجار و تزار را در شرايط خصومت كم‌شدت نگاه مي‌داشت.

مرزهاي تحت حکمرانی قاجارها را پيمان گلستان در منطقه آزربایجان به صورت بي‌دقتي معين كرده‌ بود و روسيه همواره سياستي جسورانه در پيش مي‌گرفت. بحث هاي طولاني و شديد ميان دو همسايه بالا گرفت. هيچ موافقت‌نامه ميان تبریز و سن‌پترزبورگ به دست نيامد و در نهايت خصومت دوباره برقرار گرديد، زيرا روسيه به زور بخش دیگری آزربایجان در قلمرو حاکمیت قاجارها را در 26 جولای 1826 میلادی اشغال كرد. اين بار جنگي كوتاه اما قاطع رخ داد و سرنوشت مناطق كوهستاني آذربايجان را رقم زد. مرز روسيه تا رود آراز جلو آمد و از آن به بعد در همان جا ماند.

مرحله‌‌ دوم‌ جنگ‌هاي‌ روسيه‌ به‌ دنبال‌ تحريكات‌ صاحب‌ منصبان‌ نظامي‌ روسيه‌ و تائيد تزار پاول‌ در سال‌ 1826میلادی‌ بود؛ در اين‌ دوران‌، قواي‌ نظامی قاجارها درایالت آزربایجان با شجاعت‌ جنگيده‌، ولي‌ به‌ واسطه‌ ضعف‌ در توازن‌ نظامي‌ و خيانت‌ بعضي‌ از سران‌ قشون‌ و حاكمان‌ محلي‌، تن‌ به‌ انعقاد قرارداد تركمنچاي‌ دادند.

در سال 1828 ميلادي نيز به دنبال شكست مجدد قاجارها درجنگ با روسيه كه براي باز پس‌گيري اراضي از دست رفته شمال رود آراز به وقوع پيوست،معاهده ديگري به نام تركمانچاي منعقد و براساس آن ولايات نخجوان، ايروان واردوباد براي هميشه به حاکمان روسيه واگذار شد.

درهمين‌ گيرودار، سفارت‌ انگليس‌ به‌ فعاليت‌هاي‌ ميانجي گرايانه‌ پرداخت‌ و سرانجام‌ فعاليت‌هاي‌ سر جان‌ ماكدونالد ـ وزير مختار بريتانيا در تهران‌ ـ نتيجه‌ داد و وي‌ با اطميناني‌ كه‌ از طرف‌ ژنرال‌ پاسكويچ‌ مبني‌ بر رعايت‌ شرايط‌ قرارداد به‌ دست‌ آورده‌ بود، ميرزا ابوالقاسم‌ قائم‌ مقام‌ را در ماه‌ رجب‌ 1243هجری برابر با 1828میلادی از تهران‌ به‌ سمت‌ تركمنچاي‌ راهي‌ كرد.

مذاكرات‌ اوليه‌ ميان‌ صاحب‌ منصبان‌ قاجار و روسيه‌ در منطقه‌‌ دهخوارقان‌ نزديكي‌ تبريز آغاز و با طي‌ چندين‌ مرحله‌ سرانجام‌ در روستاي‌ تركمنچاي‌ـ که قرارگاه‌ اردوي‌ پاسكيويچ‌ بودـ به‌ انعقاد قرارداد ترك‌ مخاصمه‌ ميان‌ قواي‌ تزار روسيه‌ و دولت علیه قاجار‌ انجاميد.