مقدمه
رویداد مشروطه خواهی در آذربایجان به دنبال آشنایی با تحولاتی شروع شد که در دنیای غربی به وقوع پیوسته بودند؛ آذربایجان به خاطر موقعیت جغرافیایی و سیاسی – اقتصادی، در گذرگاه مسیر جهان مدرن قرار دارد و به همین خاطر اندیشه های جدید، ایده های آزادی خواهانه و افکار برابری طلبانه در قالب های مشروطیت و انتظام حکومتی از استانبول و روسیه به آذربایجان منتقل شدند. ریشه این تبادلات فکری و فرهنگی-سیاسی به دوران ایالت مداری عباس میرزا و ایجاد ولیعهد نشینی تبریز در سده ای پیش از وقوع مشروطیت در آذربایجان می رسد.
پیش زمینه های مشروطیت در آذربایجان، با فعالیت های سوسیال دموکراتی آغاز می شود که در تشکل های اولیه سیاسی به صحنه آمدند؛ «مرکز غیبی تبریز» اصلی ترین مجمعی بود که توانست با درک و دریافت اندیشه های سیاسی مدرن و اجرایی کردن آن ها در «انجمن ایالتی تبریز»، عمل مشروط و قانونی را در اداره محلی آذربایجان و گسترش آن به دیگر ایالات ممالک محروسه ایران، تثبیت کند.
مؤسس، سازمانده و تئوریسین «مرکز غیبی تبریز»، علی مسیو است؛ وی با آگاهی از شرایط نوپیدای جهان، افکار سیاسی و اجتماعی مدرن را در تلاقی اندیشه های ملی ترکی در اداره «انجمن ایالتی تبریز» بمثابه پارلمان محلی آذربایجان، به عمل آورد. فراز «انجمن ایالتی تبریز» در رویداد بست نشینی قونسول خانه بریتانیا در تبریز بود؛(14مهر1285/18شعبان1324) از واقعه تأسیس مجلس مشروطیت و دوران استبداد صغیر، «انجمن ایالتی تبریز» با پاسداری از نظام جدید گذشت و با اعاده مشروطیت در جنجال های سیاسی، با سرکوب و غارت دفتر انجمن در تبریز تحت اشغال روسیه به پایان آمد.(3دی1290/4محرم1330)
زندگی و زمانه علی مسیو و پیشنیه مدرن گرایی در آذربایجان و مشروطه خواهی در تبریز و فراز و فرجام «مرکز غیبی» و «انجمن ایالتی تبریز»، ساختار تشکیلاتی، برنامه های سیاسی- فرهنگی- اقتصادی و نظامی انجمن و مرکز، موضوع «علی مسیو و مشروطیت در تبریز» است که در تحقیق از دوران معاصر آذربایجان تألیف شده است.
پیش از این در «عباس میرزا و بنیادهای مدرنیزاسیون در تبریز»(1396) سرآغازهای مدرن گرایی در آذربایجان را با محوریت سیاسی و فرهنگی و اقتصادی تبریز نوشته بودم؛ اینک در رساله حاضر، دوران مشروطیت که یکی از سرنوشت سازترین مقاطع تاریخی آذربایجان است را با تأملی در اندیشه و کنش علی مسیو و جایگاه تبریز در مشروطیت و آزادی خواهی و برابری طلبی نوین به تحقیق آورده ام؛ رکن اصلی و محور اساسی این جستار، در مدرن گرایی ایده ها و رفتارهای ملی است که نشأت گرفته از هویت، فرهنگ، زبان ترکی در گستره تحولاتی بوده که در پیوست و گسست تاریخی، استمرار و دوام داشته است.
شوربختانه این جنبه از رویدادهای مدرنیزاسیون و مدرن اندیشی در آذربایجان مورد جعل، تحریف و انهدام تاریخ نگاری رسمی قرار گرفته و سیر تحولی فرهنگ و اندیشه سیاسی و اجتماعی در آذربایجان به زیرمجموعه حوادث منطقه ای تقلیل یافته است. در این تاریخ نگاری، هیچ تحقیقی درباره شکل اداره سیاسی آذربایجان نیست؛ این که ایالت آذربایجان از دوران پایانی صفویه به صورت اداره محلی مدیریت می شد و خان های ایالات و ولایات با پیشینه سیاست بومی که از فرهنگ ترکی نشأت می گرفت، به حکمداری مشغول بودند، در هاله ای از ابهام و تحریف قرار گرفته است. در دوره سلاله قاجاریه، آذربایجان به صورت اداره محلی توسط خان ها به امور سیاسی و اقتصادی اهتمام داشت و به همین خاطر و در استمرار و نوسازی امر سیاسی و انتظام به حکومت بود که تبریز به صورت ولیعهدنشین درآمد و ایالت آذربایجان، مهم ترین منطقه در میان سرزمین های حکمرانی قاجاریه شمرده شد.
از عباس میرزا تا جنبش مشروطیت، ایالت آذربایجان محل مدرن گرایی در اندیشه و تحول فکری شد؛ مدرنیزاسیون در امور اقتصادی و اجتماعی به منصه ظهور رسید و مدرنیسم در هنر و ادبیات پدید آمد. با این زمینه ها و در استمرار و تثبیت ایده های مدرن بود که علی مسیو در مرکز غیبی و انجمن ایالتی تبریز، به افکار آزادی خواهی و برابری طلبی روی آورد و خوستار انتظام حکمرانی و قانونمندی سیاست و جامعه شد.
رویداد مشروطه خواهی در آذربایجان به دنبال آشنایی با تحولاتی شروع شد که در دنیای غربی به وقوع پیوسته بودند؛ آذربایجان به خاطر موقعیت جغرافیایی و سیاسی – اقتصادی، در گذرگاه مسیر جهان مدرن قرار دارد و به همین خاطر اندیشه های جدید، ایده های آزادی خواهانه و افکار برابری طلبانه در قالب های مشروطیت و انتظام حکومتی از استانبول و روسیه به آذربایجان منتقل شدند. ریشه این تبادلات فکری و فرهنگی-سیاسی به دوران ایالت مداری عباس میرزا و ایجاد ولیعهد نشینی تبریز در سده ای پیش از وقوع مشروطیت در آذربایجان می رسد.
پیش زمینه های مشروطیت در آذربایجان، با فعالیت های سوسیال دموکراتی آغاز می شود که در تشکل های اولیه سیاسی به صحنه آمدند؛ «مرکز غیبی تبریز» اصلی ترین مجمعی بود که توانست با درک و دریافت اندیشه های سیاسی مدرن و اجرایی کردن آن ها در «انجمن ایالتی تبریز»، عمل مشروط و قانونی را در اداره محلی آذربایجان و گسترش آن به دیگر ایالات ممالک محروسه ایران، تثبیت کند.
مؤسس، سازمانده و تئوریسین «مرکز غیبی تبریز»، علی مسیو است؛ وی با آگاهی از شرایط نوپیدای جهان، افکار سیاسی و اجتماعی مدرن را در تلاقی اندیشه های ملی ترکی در اداره «انجمن ایالتی تبریز» بمثابه پارلمان محلی آذربایجان، به عمل آورد. فراز «انجمن ایالتی تبریز» در رویداد بست نشینی قونسول خانه بریتانیا در تبریز بود؛(14مهر1285/18شعبان1324) از واقعه تأسیس مجلس مشروطیت و دوران استبداد صغیر، «انجمن ایالتی تبریز» با پاسداری از نظام جدید گذشت و با اعاده مشروطیت در جنجال های سیاسی، با سرکوب و غارت دفتر انجمن در تبریز تحت اشغال روسیه به پایان آمد.(3دی1290/4محرم1330)
زندگی و زمانه علی مسیو و پیشنیه مدرن گرایی در آذربایجان و مشروطه خواهی در تبریز و فراز و فرجام «مرکز غیبی» و «انجمن ایالتی تبریز»، ساختار تشکیلاتی، برنامه های سیاسی- فرهنگی- اقتصادی و نظامی انجمن و مرکز، موضوع «علی مسیو و مشروطیت در تبریز» است که در تحقیق از دوران معاصر آذربایجان تألیف شده است.
پیش از این در «عباس میرزا و بنیادهای مدرنیزاسیون در تبریز»(1396) سرآغازهای مدرن گرایی در آذربایجان را با محوریت سیاسی و فرهنگی و اقتصادی تبریز نوشته بودم؛ اینک در رساله حاضر، دوران مشروطیت که یکی از سرنوشت سازترین مقاطع تاریخی آذربایجان است را با تأملی در اندیشه و کنش علی مسیو و جایگاه تبریز در مشروطیت و آزادی خواهی و برابری طلبی نوین به تحقیق آورده ام؛ رکن اصلی و محور اساسی این جستار، در مدرن گرایی ایده ها و رفتارهای ملی است که نشأت گرفته از هویت، فرهنگ، زبان ترکی در گستره تحولاتی بوده که در پیوست و گسست تاریخی، استمرار و دوام داشته است.
شوربختانه این جنبه از رویدادهای مدرنیزاسیون و مدرن اندیشی در آذربایجان مورد جعل، تحریف و انهدام تاریخ نگاری رسمی قرار گرفته و سیر تحولی فرهنگ و اندیشه سیاسی و اجتماعی در آذربایجان به زیرمجموعه حوادث منطقه ای تقلیل یافته است. در این تاریخ نگاری، هیچ تحقیقی درباره شکل اداره سیاسی آذربایجان نیست؛ این که ایالت آذربایجان از دوران پایانی صفویه به صورت اداره محلی مدیریت می شد و خان های ایالات و ولایات با پیشینه سیاست بومی که از فرهنگ ترکی نشأت می گرفت، به حکمداری مشغول بودند، در هاله ای از ابهام و تحریف قرار گرفته است. در دوره سلاله قاجاریه، آذربایجان به صورت اداره محلی توسط خان ها به امور سیاسی و اقتصادی اهتمام داشت و به همین خاطر و در استمرار و نوسازی امر سیاسی و انتظام به حکومت بود که تبریز به صورت ولیعهدنشین درآمد و ایالت آذربایجان، مهم ترین منطقه در میان سرزمین های حکمرانی قاجاریه شمرده شد.
از عباس میرزا تا جنبش مشروطیت، ایالت آذربایجان محل مدرن گرایی در اندیشه و تحول فکری شد؛ مدرنیزاسیون در امور اقتصادی و اجتماعی به منصه ظهور رسید و مدرنیسم در هنر و ادبیات پدید آمد. با این زمینه ها و در استمرار و تثبیت ایده های مدرن بود که علی مسیو در مرکز غیبی و انجمن ایالتی تبریز، به افکار آزادی خواهی و برابری طلبی روی آورد و خوستار انتظام حکمرانی و قانونمندی سیاست و جامعه شد.
No comments:
Post a Comment