اینک آزربایجان برنامه هفتگی از تلویزیون آرازنیوز (در معرفی تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و هنر معاصر آزربایجان) تحقیق و تدوین: علی اصغر حقدار

برنامه نهم: اصلاحات نظامی عباس میرزا(3)

بخش دیگری اصلاحات نظامی و ساماندهی قشون توسط عباس میرزا، اسلحه های سبک و تفنگ هاي سربازان را در برمی گیرد؛  چون لشكريان آزربایجان عموماً از فن تيراندازي بي بهره نبودند، آموزش تيراندازي ايشان به سهولت انجام مي شد، اما تفنگ ها فيتله ايي و ناكارآمد بود و نشانه گيري و زدن به هدف و كلاً استفاده از آن وقت گير و سخت بود. انگليسي ها تعهد كرده بودند كه بيست هزار قبضه از اين تفنگ ها را تهيه و در اختيار عباس ميرزا قرار دهند و نايب السلطنه هم خود گروهي از استادكاران اسلحه ساز را براي آموزش تكميلي به انگلستان فرستاد و ايشان پس از طي دوره ايي چهار، پنج ساله به آزربایجان بازگشته موفق به ساختن نمونه هاي انگليسي چخماق، تفنگ و ساير اسباب آلات جنگ شدند و بدين ترتيب بيست هزار قبضه تفنگ مشابه نمونه انگليسي آن در تبريز ساخته شد و مخارج آن از سوي نايب السلطنه، از محل ماليات ها و درآمدهاي ایالت آذربايجان كه سالانه حدود هفتصد هزار تومان مي شد، و كمكي كه انگليسي ها تعهد كرده بودند و سالانه مي بايست دويست هزار تومان باشد، پرداخت گرديد.

سربازان آزربایجاني در حالي با اين تفنگ ها به مصاف روس ها مي رفتند كه از يك سو هنوز تعداد زيادي از هموطنان شان ترجيح مي دادند با تير وكمان و شمشير و نيزه بجنگند و از سوي ديگر روسيه، توانسته بود قواي فرانسوي را كه در آن روزگار از حيث اسلحه ومهمّات و ساز و برگ و ساير لوازم جنگي بر ساير كشورهاي اروپايي برتري داشت شكست داده از خاك خود خارج نمايند.

نايب السلطنه هم چنين قلعه هاي نظامي و شهري جديدي ساخت و برخي از دژهاي قديمي را تعمير كرد كه از جمله آن ها مي توان به قلاع شهري تبريز، خوي، اردبيل و قلعه هاي نظامي عباس آباد، ايروان و النجق اشاره كرد. وي در طراحي و ساخت و تعمير اين قلعه ها از مهندسان فرانسوي و انگليسي كمك گرفت. قلعه هاي نظامي در نقاط سوق الجيشي و استراتژيك ساخته مي شد و داراي برج و باروي مستحكم و توپ و باروت و آذوقه بود و قلعه هاي شهري هم به جهت دفاع و حفاظت پيرامون شهرها بنا مي گرديد و غالباً از ديوارهاي بلند گلي با برج هاي كنگردار بنا مي شد، اين ديوارها اطراف شهرها را محصور مي كردند و اغلب به وسيله خندق هايي جلوتر از خود حمايت مي شد.

قلعه نخست تبريز به همين گونه و با طراحي فرنگي ساخته شد كه البته از بقاياي قلعه قبلي هم استفاده شد و سپس قلعه دوم به دور دارالسلطنه كشيده شد كه افزون بر خندق از خاكريز نيز بهره مند بود و ساخت آن بيست سال به طول انجاميد. قلعه ايروان هم بسيار مستحكم بود و مدت ها در برابر تهاجمات مكرر روس ها مقاومت كرد. گرداگرد شهر خوي پس از آن كه خيابان هاي وسيع و جوي هاي آبش اصلاح شد. قلعه اي استوار و متين ساخته شد و مأمن اهالي گرديد. در اردبيل گرچه چهار ديواريي اندروني از قديم به نام قلعه وجود داشت اما اكثر ديواره ها دچار آسيب و ريزش شده بود، لذا به دستور عباس ميرزا قلعه قديم تا نصف خراب گرديده در بعضي اضلاع توسعه داده شد و سپس با طراحي فرنگي تكميل و با خندق و خاكريز حمايت شد، برخي از خانه ها كه در طرح توسعه قلعه قرار گرفته بودند به دستور نايب السلطنه با كسب رضايت مالكانش خريداري و قلعه مستحكم و متين اردبيل تكميل شد. هم چنين قلعه هاي نظامي و سر حدي متعدّدي در كنار رود ارس تعمير گشت از جمله قلعه قزل ارسلان در چخور سعد قراباغ كه مرمت و آكنده از سرب و باروت و آذوقه شد.

مهم ترين بناي احداث شده توسط شاهزاده در كنار رود ارس، دژ مستحكم عباس آباد واقع در يزدآباد نخجوان بود كه كار ساخت آن در 1225 قمری آغاز گرديد؛ قلعه ايي كه به گفته مولف «روضه الصفا» در بلاد فرنگ هم كمتر براي آن نظيري يافت مي شد. يك طرف آن به رود آراز متصل و اضلاع بيروني آن مثلثي شكل و گرداگردش خندق بوده، داراي ديواري بلند و صخره آسا بود و خود رودخانه هم مانند خندقي آن را محافظت مي كرد. قلعه پلي داشت كه بر روي رودخانه باز مي شد و قلعه گيان از آن عبور مي كردند. درون قلعه مملو از باروت و غلات بود و دربالاي برج هاي آن توپ هايي نصب شده بود. اين قلعه با طراحي موسيو لامي  فرانسوي ساخته شد و سرهارفورد جونز  كه بعدها آن را ديده ساخت و استحكامش را ستوده است.

عباس ميرزا همين طور قلعه اندروني خوي كه به دستور محمد حسن خان قاجار، جد فتحعليشاه، كشيده شده بود را تعمير كرده و پيرامونش ديوار و خندق و خاكريز جديدي درست كرد و اين شهر را عروس شهرهاي ممالک محروسه آذربايجان نمود.

هم چنين كاروان سراهايي كه در نقاط و راه هاي پر تردد آذربايجان قرار داشت و بازسازي گرديد، از جمله كاروانسراي صاين كه بين راه اردبيل و سراب و در گردنه ايي موسوم به همين نام قرار داشت و بسيار به كار مترددين و مسافران مي آمد.

در شهر تبريز که مرکز ایالت بود، عمارات و ساختمان هاي جديدي براي دارالاماره بنا گرديد و دو باغ به نام هاي باغ شمال و باغ صفا طراحي و احداث شد.