صفویه، دگردیسی مذهبی و بحران در ایران- علی اصغر حقدار

امپراتوری صفوی از نظر اعتقادی، ریشه در جریان صوفیانه جدشان، شیخ صفی الدین اردبیلی دارند.(نک: صفه الصفا، ابن بزاز) تصوفی که از سرزمین آناتولی به وجود آمد و تبار به صوفیان نخستین اسلامی- ترک خطه خراسان می برند... می دانیم که جریان تصوف در جهان مسلمانان از قرن دوم هجری شروع شد. این جریان به تحقیق تاریخ نگاران از منطقه خراسان شکل گرفت ( و به نوشته فؤاد کوپریلی متاثر از آداب و رسوم ایران کهن، نک: صوفیان نخستین در ادبیات ترک) و عقاید جدید اسلامی را با زبانی ساده و عامیانه در میان ترکان منطقه ماوراء النهر- که از خاستگاه و زیست گاه های اصلی ترکان بود- گسترش داد... ظهور سلجوقیان متشرع که در خدمت خلیفه عباسی و علمای شریعت بودند، و هم چنین ظهور فرقه های باطنی معارض با خلافت و سلطان، قرائت معنوی از اسلام را در میان کوچندگان به آناتولی قرار داد.( نک: امپراتوری سلجوقی- تاریخ، فرهنگ و سیاست) منطقه آناتولی از آن زمان به مرکز مخالفت ها و اعتراضات اهل باطن و تصوف تبدیل شد... همین آموزه های معنوی و صوفیانه بود که بعد از چند قرن به صورت نحله های علویه: باباییان- بکتاشیه تا نقشبندیه و قزلباش به معارضه با خلیفه سنی عثمانی و آموزه های متشرعانه پرداختند و حول محور اصول معنوی صفویه اولیه(سنیان شیعه) و سپس با مرکزیت شاه صفویه، به صورت بنیادهای اعتقادی و زیرساخت های معنوی امپراتوری صفویه درآمدند...

خاندان صفویه از لحاظ ائتنیکی جزو قبایل کرد ترک شده ای هستند که در عصر ایلخانان به منطقه اردبیل کوچانده شده اند.(نک: صفه الصفا؛ سلسله النسب صفویه؛ شیخ صفی و تبارش؛ نقش ترکان آناتولی در تشکیل و توسعه دولت صفویه) از نظر شیوه کشورداری، شاهان صفویه بمانند سلاطین سلجوقی نظامی آمیخته از بیگ سالاری ترکی و وزارت پارسی را عرضه نموده اند.(نک: تذکره الملکوک) در دوران صفویه مفهوم سیاسی و جغرافیایی ایران دگرباره بعد از هجوم اعراب مسلمان ظاهر می شود؛ مفهومی که بعد از عصر سامانیان و آل بویه، آن را ایلخانیان به کار می بردند.(نک: جامع التواریخ...) امپراتوری صفویه با این اوصاف، زمینه های اعتقادی و گرایش های سیاسی، دولتی ایرانی/پارسی نبوده(نک: تشکیل دولت ملی ایران، والتر هینیس) و هم چون خیلی از حکمرانان پیش از خود، مهاجمانی بودند که در سرزمین های ایران، حکم می راندند و امور مالیاتی- لشکری و سیاسی ایرانیان را اداره می کردند.(نک: نظام ایالات در دوران صفویه)

همچنین صفویان طول و عرض جغرافیایی ایران را توانستند به دوران شاهنشاهی ساسانیان برسانند، اگرچه به جای دین رسمی زرتشتی، مذهب شیعه را رسمیت دادند. آغازه های حکمرانی صفویان صفوی با خون و کشتار روی داد، دوران میانه و خصوصا عصر شاه عباس اول تثبیت حکومت و سازندگی را شاهدیم و در دوره پایانی، انحطاط همه جانبه ایران رقم خورد.(نک: عالم آرای عباسی، زندگانی شاه عباس) ... روایت و حکایت دوران صفویه در حکمرانی ایران را به استناد منابع اصلی، مدارک رسمی تاریخی، تاریخ نگاری ایران و صفویه پژوهی در این کتاب تحلیل و گزارش می کنم؛ پیش زمینه های تاریخی- هویتی و اعتقادی صفویان و دگردیسی مذهبی که به ایرانیان تحمیل شد، همراه با عمل کرد شاهان صفویه، تغییرات ادبی و هنری و شیوه کشورداری صفویه، فصل های اصلی کتاب را تشکیل می دهند؛ سنجش و تأمل در آغاز انحطاط تمدنی ایران و زوال اندیشه و فرهنگ ایرانی- در معنای عام آن- و ایران پساصفویه، چونان نتیجه و خاتمه کتاب هستند.

فهرست مطالب

مقدمه

تاریخ پژوهی دوران صفویه

فصل اول- مرشدان صفوی و قزلباشان

فصل دوم- شاه اسماعیل و شیعه گرایی در بنیان گذاری صفویه

فصل سوم- نظام اجرایی و تشکیلات نظامی- ایالتی صفویه

فصل چهارم- اقتدار شاه عباس کبیر

فصل پنجم- فرهنگ و ادبیات در عصر صفویه

فصل ششم- اقتصاد، تجارت و کشاورزی در عصر صفویه

فصل هفتم- جنگ و صلح در دوران صفویه

فصل هشتم- بحران در ایران و سقوط سلسله صفویه

برگزیده اسناد تاریخی عصر صفویه

تصاویری از ایران در دوران صفویه

گاهشماری سلسله صفویه

کتابشناسی ایران در دوران صفویه

منابع پژوهشی و مطالعاتی